KickOffნიკო ჭავჭავაძე
პრაქტიკული გონების პრიმატი
( მოხსენება წაკითხულია ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1990 წ. და გამოქვეყნებულია წიგნში: National Identity as a Problem of Knowledge and Morality: Washington, 1994 ).
კანტის მსგავსად, მინდა განვიხილო შემეცნება და ზნეობა, მათ შორის ურთიერთობის ტიპები. კანტი მას განიხილავს როგორც ურთიერთობას თეორიულ და პრაქტიკულ გონებას შორის, ან, უფრო ზუსტად, ადამიანის გონების თეორიულ და პრაქტიკულ გამოყენებას შორის და ამ გამოყენების ტრანსცენდენტალურ პირობებსა და მათ შედეგებს შორის. ტერმინით ,,შემეცნება'' კანტი აღნიშნავს მეცნიერებას, ან, უფრო ზუსტად მათემატიკასა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს, მაგრამ არა პრაქტიკულ, მითოლოგიურ, მაგიურ, ან მხატვრულ შემეცნებას. ,,ზნეობა'' მას სურს გაიგოს როგორც ადამიანის ცნობიერებისა და თავისუფალი და პასუხისმგებლური მოქმედებების სისტემა, მაგრამ არა სხვადასხვა კულტურებისათვის დამახასიათებელი ჩვეულებები და ჩვევები. ამ კონტექსტში მინდა განვიხილო ცოდნა და ზნეობა.
კანტისადმი მიმართვა იმ ფაქტით ჩანს გამართლებული, რომ თუმცა ,,ცოდნისა'' და ,,ზნეობის'' ტრანსცენდენტალური პრინციპების მისეული გაგება სრულიად თავისებურია, ამის მიუხედავად, ის ამ პრობლემის სხვადასხვაგვარ ფილოსოფიურ გადაწყვეტას განაპირობებს.
თეორიული გონება
შემეცნების პროცესში, თეორიული გონება იმას წვდება რაც არის და როგორც არის ის, მაშინ როცა ზნეობაში პრაქტიკულ გონებას იმასთან აქვს საქმე, რაც უნდა იყოს, ან იმასთან, თუ როგორ უნდა გაკეთდეს ის. თეორიული გონება განსაზღვრავს არსებულის უნივერსალურად მნიშვნელად კანონებს, ფიზიკურს თუ ფსიქოლოგიურს, რეალურს თუ იდეალურს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ის აცნობიერებს გრძნობადი მონაცემების ქაოსში შეტანილ წესრიგს და მას საქმე აქვს ფენომენების სამყაროსთან, რომელიც, თავის მხრივ, განსაზღვრულია დროისა და სივრცის ინტუიციით და განსჯის კატეგორიებით. ეს არის ბუნება ანუ ფიზიკის ემპირიული სამყარო, რომლის ტრანსცენდირება თეორიულ გონებას, მისი საკუთარი სტრუქტურის გამო არ შეუძლია.
პრაქტიკული გონება, რამდენადაც მისი ფუნქციაა იმით არ დაკმაყოფილდეს, რაც არის, არამედ იმის შესაბამისად იმოქმედოს, რაც უნდა იყოს, უნდა გასცდეს გამოცდილების სფეროს. რადგან მას არ შეუძლია ემპირიულ სამყაროში, ე.ი. თეორიული გონების სფეროში, მონახოს პრინციპები და მაქსიმები თავისი მოქმედებისათვის, ის ვალდებულია გასცდეს აუცილებლობას ანუ ფიზიკის სამყაროს და შეაღწიოს თავისუფლების ანუ მეტაფიზიკის სფეროში. მართალია, ეს ტრანსცენდირება არ გულისხმობს მეტაფიზიკური სამყაროს შემეცნებას, რადგან შემეცნება მხოლოდ თეორიული გონების საქმეა, მაგრამ ეს ტრანსცენდირება გულისხმობს აღიარებას, რწმენას, რომელიც არღვევს თეორიული გონებისათვის მიჩენილ საზღვრებს.
სხვანაირად რომ ვთქვათ, შემეცნებისა და ზნეობის ურთიერთობის პრობლემა კანტის მოძღვრებაში, ამავე დროს არისემპირიულ და მეტაფიზიკურ რეალობას შორის, ან უფრო ზუსტად, ერთის მხრივ, ბუნებასა და მეორეს მხრივ, ღმერთს ანუ ღვთაებრივ საუფლოს შორის ურთიერთობის პრობლემა. ეს პრობლემა სხვადასხვაგვარი ტერმინებით შეიძლება გამოიხატოს და გამოიხატება ხოლმე. ეს არის სხეულისა და სულის, მატერიისა და გონის, რეალურისა და იდეალურის, დროებითისა და მარადიულის პრობლემა.
მაგრამ არსებითი მნიშვნელობა აქვს ხაზი გაესვას კიდევ ერთ რამეს. კანტი ასაბუთებდა, რომ მეტაფიზიკა შეუძლებელია როგორც მეცნიერება: მეცნიერება შესაძლებელია მხოლოდ მათემატიკაზე დამყარებული ფიზიკისა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა სფეროში. რა თქმა უნდა, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა სფერო შეიძლება ისე გავაფართოვოთ, რომ იგი აღარ შემოიფარგლებოდეს მხოლოდ ნიუტონისეული ფიზიკითა და დედამიწისა და ციური მექანიკით; შეიძლება შევისწავლოთ სიცოცხლე, საზოგადოება და ადამიანის სული. მაგრამ თუ ეს მეცნიერული იქნება, ამგვარი კვლევის შედეგები იქნება სიცოცხლის, საზოგადოებისა და სულის მექანიკისა და ფიზიკის ცოდნა. ისეთი რეალობების მეცნიერული შემეცნება, როგორიცაა ღმერთი, სულის უკვდავება და თავისუფლება, შეუძლებელია, არა მარტო ადამიანური არსების ფსიქოფიზიკური სტრუქტურის გამო, არამედ მეცნიერული შემეცნების ტრანსცენდენტალურ-ლოგიკური სტრუქტურის გამოც. ნივთი თავისთავად არ შეიძლება შევიმეცნოთ, ჩავწვდეთ მას თეორიული გონებით, რომელიც არ შეიძლება გამოდგეს ხიდად ადამიანსა და თავისთავად ,,ნივთებს'' შორის.
ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ კანტმა ადამიანური პიროვნება მოწყვიტა მეტაფიზიკურ რეალობას, რომ მან თავისუფლება, უკვდავების იმედი და ღვთიური წყალობა წაართვა კაცებსა და ქალებს, რომ მან ისინი ემპირიული ფენომენების სფეროთი შემოსაზღვრა? რა თქმა უნდა არა, რადგან ასეთ შემთხვევაში ისინი დარჩებოდნენ ობიექტებად ობიექტების ბუნებრივ სისტემაში, მხოლოდ ,,ბუნების სისტემის'' ელემენტებად და ეს იქნებოდა თეორიული გონების ნაკლი. პიროვნებას შეუძლია (და ვალდებულიცაა) შეინარჩუნოს კავშირები თავისთავადი ნივთების სფეროსთან და შეუძლია ეს თავისუფლად არჩეული, მაგრამ არა ბუნებრივად მოცემული, რწმენის წყალობით. ზნეობა ამ ვალდებულების შესრულებაში მდგომარეობს. ზნეობრივი პიროვნება ის არის, ვინც თავის ადამიანურ მოვალეობას ამ მოვალეობისადმი პატივისცემით ასრულებს და არა ამა თუ იმ მოტივით, ეს არის ნამდვილი ადამიანური ღირსება. მხოლოდ ღირსების მქონე არსებას აქვს უნარი ჩაწვდეს თავისთავადი ნივთების სფეროს ღირებულებას და აირჩიოს ისინი ღირსეული, ზნეობრივი ქცევის მოტივებად, ე.ი. იმოქმედოს როგორც ჯერარს. სათნოება გულისხმობს კეთილ ქცევას, რომელიც არის კეთილი ნების გამოხატვა; წმინდა პრაქტიკული გონება არის კეთილი ნება ანუ ზნეობრივი ქცევის ნება.
პრაქტიკული გონება
მაგრამ ზნეობრივად რომ მოიქცე, უნდა იცოდე, რა არის სიკეთე და ბოროტება ცალკეულ შემთხვევებში, უნდა განასხვავო ერთმანეთისაგან ნამდვილი და მოჩვენებითი სიკეთე. კეთილი ნება შეიძლება ბრმა იყოს, თუ ასეა, საკითხავია, როგორ შეუძლია პრაქტიკულ გონებას გააგნოს გზა სიკეთესა და ბოროტებას შორის მუდმივ ჭიდილში, რომელიც კაცობრიობას და ყოველი ცალკეული პიროვნების ცხოვრებას გასდევს.
როგორც ჩანს, თეორიული გონება რაღაცნაირად მონაწილეობს პრაქტიკული გონების აქტივობაში, მაგრამ რა სახის თეორიული გონება შეიძლება ეს იყოს? ეს არ შეიძლება იყოს ის, რომელიც მათემატიკაზე დამყარებულ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში გვაქვს, რადგან ამგვარი გონება მოკლებულია ყოველგვარ უნარს ერთმანეთისაგან განასხვაოს სიკეთე და ბოროტება. მას მხოლოდ შეუძლია გაარკვიოს საგნების ადგილი სივრცესა და დროში, გაარკვიოს რომელია მიზეზი და რომელი-შედეგი, რომელია სუბსტანციური და რომელი-აქციდენციური და ა.შ. განსჯის კატეგორიების თანახმად, რომელთაც არაფერი საერთო არა აქვთ ღირებულებათა განსხვავებასთან. მაშ, გასარკვევია თეორიული გონების რა მეთოდის დახმარებით განსაზღვრა კანტმა განსხვავება თეორიულ და პრაქტიკულ გონებას შორის, რადგან შესაძლებელი არ ჩანს ამისთვის დროისა და სივრცის, ინტუიციების ან განსჯის კატეგორიების გამოყენება. მის ,,პრაქტიკული გონების კრიტიკას'', ალბათ, არ აკლია თეორიული ღირებულება ანუ ჭეშმარიტება. და თუ პრაქტიკული გონების სფეროში ჭეშმარიტების რაღაც გარკვეული სახე გვაქვს, ხომ არ უნდა დავასკვნათ, რომ კანტმა თავისებური ფორმით გააცოცხლა შუა საუკუნეების ორგვარი ჭეშმარიტების თეორია?
ეს სავსებით შესაძლებელი ჩანს, ორგვარი ჭეშმარიტების თეორია მკაცრად განსხვავდება ერთმანეთისაგან ადამიანის მიერ მოპოვებულ ცოდნას და ღვთაებრივი გამოცხადებით მიღებულ ცოდნასგან. ეს თეორია სწორი იყო, ყოველ შემთხვევაში იმდენად, რამდენადაც ადამიანის გამოცდილებით მოპოვებულ ცოდნას საქმე აქვს მხოლოდ სხვადასხვა ფენომენების არსებობის სახესთან (მაგალითად, სხვადასხვა ზნეობრივ ნორმებთან სხვადასხვა კულტურებში) და ამგვარი სახის ცოდნიდან არ შეიძლება იმის გამოყვანა, თუ რა უნდა იყოს და არ უნდა იყოს, რა არის სიკეთე და არის ბოროტება.
ემპირიული გამოცდილების საფუძველზე მოპოვებული ცოდნა არის ცოდნა ფაქტებისა და ფაქტობრივი გარემოებების შესახებ, იგი ჭეშმარიტების დონეს მხოლოდ იმის შემდეგ აღწევს, როცა ის, ვინც მას მოიპოვებს, უყურებს მას სრულიად ნეიტრალურად, მიუკერძოებლად, დაუინტერესებლად, სხვანაირად რომ ვთქვათ, როცა ის ფაქტებს ტრანსცენდენტალური თეორიული სუბიექტის პოზიციიდან უყურებს. ცოდნა გამოცხადების საშუალებით, როგორც წესი, შეიცავს ზნეობის პრინციპებს, რომლებიც, სხვადასხვა კულტურებისგან მიღებული ზნეობრივი პრინციპებისგან განსხვავებით, არასოდეს არიან მოცემული ემპირიულ გამოცდილებაში. მათი გაგებისათვის საჭიროა განსხვავებული უნარი, რომელსაც კანტის მოძღვრებაში ,,პრაქტიკული გონება'' ეწოდება.
ორგვარი ჭეშმარიტების შუა საუკუნეების თეორია, რა თქმა უნდა, გამოცხადების ჭეშმარიტების პრიორიტეტს აცხადებდა, რადგან იმ დროს ფილოსოფია თეოლოგიის მსახური იყო. ახალ ევროპულ ფილოსოფიაში კი, ბეკონიდან და დეკარტიდან ჰეგელამდე და მის სხვადასხვა მიმდევრებამდე, ადამიანური გონების ყოვლისშემძლეობის იდეამ თანდათანობით უპირატესობა მოიპოვა.
ფილოსოფიამ ემანსიპაცია მოახდინა თეოლოგიისაგან. ეს ცნობიერად თუ არაცნობიერად თეორიული გონების პრიმატის აღიარებას ნიშნავს, რისი სრულყოფილი გამოხატვაც ჰეგელის პანლოგიზმი იყო. ერთადერთი ადგილი, რასაც ის თავის სისტემაში ზნეობას მიაკუთვნებდა, არის ობიექტური გონის საფეხური, მაშინ როცა აბსოლუტური გონის სამფლობელოში რელიგიას უფრო დაბალი დონე უკავია ვიდრე ფილოსოფიას.
განმანათლებლობის ფილოსოფიაში - რომლის ნეგატიური ასპექტების შეფასებაში სავსებით ვეთანხმები პროფესორ კენინგტონს- უეჭველად არსებობდა თეორიულ გონებაზე ადამიანის სულის რედუქციისათვის წინააღმდეგობის გაწევის გარკვეული ცდა, როგორც, მაგალითად, პასკალის, მალბრანშის, და, თავისებურად, აგრეთვე, ბერკლის მხრივ.ამის მიუხედავად გაბატონებული იყო რაციონალიზმის როგორც ზოგადი მსოფლმხედველობის ტენდენცია. ეს იმ რწმენას გულისხმობს რომ ადამიანის მოწოდებაა იბატონოს ბუნებაზე ცოდნის დახმარებით და საკუთარი ინტერესების შესაბამისად ანუ, უფრო თანამედროვე ტერმინოლოგიით, მეცნიერულ-ტექნოლოგიური პროგრესის დახმარებით, ტექნოლოგიის ცნება კი აქ შეიცავს აგრეთვე ბიოტექნიკურს, სოციოტექნიკურს და ფსიქოტექნიკურს.
კანტმა კარგად გამოიცნო საშიშროება, რომელსაც ევროპული კულტურის იუდაურ-ქრისტიანული და ძველბერძნული ფესვებისაგან დაშორების ეს ტენდენცია შეიცავდა. მართალია, თვითონ განმანათლებლობის შთამომავალი და მისი ერთ-ერთი გამოჩენილი წარმომადგენელი იყო, ის მაინც რადიკალურად წინ აღუდგა ამ ტენდენციას და კოპერნიკისეული გადატრიალება მოახდინა ფილოსოფიაში. თუმცაღა მისი განზრახვა კოპერნიკის საწინააღმდეგო იყო, რადგან, ის მიზნად ისახავდა აღედგინა ადამიანის ბუნების და უნივერსუმში ადამიანის ადგილისა და დანიშნულების იუდაურ-ქრისტიანული და ძველბერძნული გაგება. ამ რევოლუციის მთავარი მომენტი იყო პრაქტიკული გონების პრიმატის დაფუძნება. ძნელი არ არის იმის დანახვა, რომ კანტის მოძღვრება პიროვნებაზე, რომლის თანახმად ადამიანის სულიერი ცხოვრება კეთილი ნებით (სხვანაირად რომ ვთქვათ, თავისუფალი არჩევანის საშუალებით) არის განსაზღვრული, სხვა არაფერია თუ არა ადამიანის იუდაურ-ქრისტიანული და სოკრატულ-პლატონური იდეის გადმოთარგმნა ფილოსოფიურ ენაზე.
ბიბლიის თანახმად, კაცობრიობის მიწიერი ცხოვრება ადამისა და ევას პირველი ცოდვით იწყება: სიკეთისა და ბოროტების ცოდნის აკრძალული ხიდან ნაყოფის შეჭმით. ყურადღება მივაქციოთ იმას, რომ უბრალოდ ცოდნის უნარი კი არ იგულისხმება, არამედ სიკეთისა და ბოროტების განსხვავების, ე.ი. თავისუფალი არჩევანის უნარი. სიკრატესა და პლატონისათვის ადამიანის მთავარი განმასხვავებელი ნიშანი და ღირსებაა ცოდნისა და სათნოების მთლიანობა სიკეთისა და კარგი ყოფაქცევის პრიმატის შესაბამისად. პლატონურ სისტემაში სიკეთე არის აგრეთვე უმაღლესი იდეა, იდეათა იდეა.
კანტის პრაქტიკული გონებით მოპოვებული ჭეშმარიტების ბუნება ყველაზე სრულად გასაგები ჩანს ჭეშმარიტების ქრისტიანული გაგების კონტექსტში. ყურადღება მივაქციოთ იმას, რომ ქრისტე არ პასუხობს პილატეს კითხვაზე ,,რა არის ჭეშმარიტება?'' რადგან ის თვითონ არის ჭეშმარიტება, ამ სიტყვის ზუსტი გაგებით. ის არის ადამიანური არსებებისადმი უფალის სიყვარულის განსახიერება და ის არის მზად თავი შესწიროს მათ ხსნას, გაათავისუფლოს ისინი უმაღლესი ღირებულებებისადმი მათი ინტერესების წარმართვის საშუალებით. პრაქტიკული გონების ჭეშმარიტება არის კეთილისმყოფელი, განმათავისუფლებელი, უკვდავმყფი, ის პიროვნებას ჭეშმარიტ ადამიანურ პიროვნებად ხდის და ამზადებს მას მარადიული ცხოვრებისათვის. ეს ასეა, რადგან ეს ჭეშმარიტება თავისუფლად შეიძლება იქნეს არჩეული და არა თავს მოხვეული ემპირიული რეალობის ობიექტური წესებით, ეს არის ჭეშმარიტება, რომელიც უმაღლესი ღირებულებებისადმი სიყვარულსა და პატივისცემაში სრულდება.
პრაქტიკული გონების პრიმატზე თეორიული და პრაქტიკული გონების, ადამიანური შემეცნებისა და ზნეობრივი ურთიერთობების დამყარება უზრუნველყოფს, ერთის მხრივ, თეორიული გონების მთლიანობას, მისი საქმიანობის აუთენტურობას და ყოფნის საზრისში ადამიანის ჩაღწევას, რადგან ასეთ შემთხვევაში ემპირიული შემეცნება დამყარებულია ტრანსცენდენტურ შემეცნებაზე და ,,ფიზიკური''- მეტაფიზიკურზე, მეორეს მხრივ, ის უზრუნველყოფს ავტონომიას ზნეობრივი ცნობიერებისათვის, დამოუკიდებლობას ემპირიული რეალობისაგან და მისი პრინციპებისა და კრიტერიუმების აბსოლუტურ ხასიათს. ის, რომ ზნეობრიობა აუცილებლად კრიტერიუმებს უნდა ემყარებოდეს, ნათელია; რელატიურ პრინციპზე დამყარებული ზნეობრიობა აბსურდული იქნება, რამდენადაც მაშინ განსხვავება ზნეობრივსა და არაზნეობრივს შორის რელატიური გახდება.
პრაქტიკული გონების პრიმატის აღიარება და ცხოვრების მთავარ პრინციპად მისი გადაქცევა ასევე უზრუნველყოფს ადამიანის სულიერი ცხოვრების მთლიანობას. ეს ჭეშმარიტია არა მარტო ქრისტიანთათვის, არამედ ყოველი ადამიანისათვის, ვისაც აქვს ისეთი რელიგიური თუ არარელიგიური მსოფლხედვა, რომლის თანახმად უმაღლესი ღირებულება ტრანსცენდენტურია და ის აბსტრაქტული განსჯით კი არ მიიწვდომება, არამედ მთლიანი გონებით (mind). ეს არის პრაქტიკული გონების პრიმატის იდეის ზოგადი ჰუმანისტური ღირებულება, თუმცა კანტი ევროპული ცივილიზაციის ბერძნულ-ქრისტიანულ ტრადიციებში განსახიერებულ ღირებულებებს ემყარებოდა.
ახალი გაკვეთილები
სამწუხაროდ კანტის ცდა გადაერჩინა ღირებულებები, რომლებიც ევროპულ კულტურას გააცოცხლებდნენ, მთლად წარმატებული არ აღმოჩნდა. ევროპულმა ცივილიზაციამ უპირატესობა უმთავრესად თეორიული გონების პრიმატზე და მეცნიერულ-ტექნოლოგიურ პროგრესზე დამყარებულ ორიენტაციას მისცა. ისევე როგორც კანტი ჰეგელმა დაძლია, მორალისტებსა და თეოლოგებს პოლიტიკურმა მეცნიერებებმა და ტექნოკრატებმა გადაძლიეს.
ამგვარი ორიენტაცია დასავლეთისათვის იმდენად საშიში არ აღმოჩნდა. უპირველეს ყოვლისა, მისი დემოკრატიული ტრადიციების წყალობით აღმოჩნდნენ ძალები, რომლებმაც გამოაცხადეს ,,დასავლეთის მზის ჩასვენება'' (შპენგლერი) და ეგზისტენციალური კრიზისი (ჰუსერლი). აღმოსავლეთი კი თავისი გზით წავიდა. განმანათლებლობის მეცნიერულმა ტენდენციამ ყველაზე სერიოზული დარტყმა მიაყენა საბჭოთა კავშირს, რომელმაც სცადა თავისი ცხოვრება თეორიული გონების პრიმატის საფუძველზე აეშენებინა. ამ საფუძველზე ის არა მარტო ცდილობდა ევროპული გამხდარიყო, არამედ მსოფლიოს გადარჩენის მისიაც ეკისრა, 70 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ის ცდილობდა ახალი სამყარო აეშენებინა აპრიორულ თეორიულ მითითებებზე დამყარებით. ახლა აღიარებულია, რომ ამ პრინციპებისადმი მიყოლამ ის ჩიხში მიიყვანა და გამოსავლის პოვნის ცდა საფუძველს ქმნის იმათი თეორიული შეხედულებების კონკრეტული კრიტიკისათვის, ვინც მითითებებს თხზავდა და მათ გამოყენებას წარმართავდა, კრიტიკის პროგრესი, როგორც ყოველთვის, რეტროსპექტულია, დავიწყეთ უახლესი ლიდერებით, შემდეგ გადავედით მათ წინამორბედებზე-მასწავლებლებზე და მასწავლებლების მასწავლებლებზე. რა თქმა უნდა, შეიძლება ისინი ისე განვასხვაოთ, რომ ყველაზე მწვავე კრიტიკა სტალინის წინააღმდეგ მივმართოთ, იმ სოციალური და პოლიტიკური სისტემის შექმნაში მისი დიდი როლის გამო. მაგრამ ის იყო ერთგული მოწაფე ლენინისა, რომელიც ფიქრობდა, რომ სოციალიზმი მუშათა მოძრაობაში გარედან უნდა შევიტანოთ. თავის მხრივ, ლენინმა ეს იდეა აიღო მარქსისგან, რომელთანაც ამ რერტოსპექტივას მივყავართ.
სამართლიანობა მოითხოვს, ამის შემდეგ რომ მოვიძიოთ მარქსის მასწავლებლის, ჰეგელის პასუხისმგებლობაც. მან წამოაყენა თეორიული გონების პრიმატის იდეა, რომლის თანახმად არსებული ვითარდება მხოლოდ რაციონალური ნიმუშის მიხედვით წინამორბედის ტრანსფორმაციის გზით. მარქსმა ეს იდეა აიტაცა და სოციალური პროგრესის შესწავლის საფუძველზე გამოიმუშავა კაცობრიობის ბედნიერი მომავლის, დედამიწაზე სამოთხის შექმნის პროექტი. მან შემდეგ თავისი მიმდევრები დაარწმუნა გარდაექმნათ არსებული არაგონივრული რეალობა მაღალგონივრულ კომუნისტურ წყობილებად. ლენინი ფიქრობდა, რომ ეს შეიძლება გაკეთებულიყო სოციალური რეალობის მეცნიერული ანალიზის საფუძველზე და დაიწყო ამის გაკეთება. სტალინმა დიდი წარმატებით წასწია წინ ეს წამოწყება. იმას მნიშვნელობა არ ქონდა, რომ მას უნდა დაენგრია ყველაფერი, რაც ახალი სოციალური იდეის პროკრუსტეს სარეცელში არ ეტეოდა ბოროტი ნების თუ სხვა ფაქტორის გამო: სხვაგვარად როგორ უნდა გარდაექმნა სოციალიზმის იდეა ღირებულ, ე.ი. გონივრულ, რეალობად?
ისიც, რა თქმა უნდა, მართალია, რომ ჰეგელსაც ყავდა თავისი წინამორბედები. მან მხოლოდ ის გააკეთა, რომ თანმიმდევრულად გამოხატა განმანათლებლობის მთავარი ტენდენცია. განმანათლებლობამ ბევრი რამ აიღო რენესანსიდან, რომელიც, თავის მხრივ, დავალებული იყო ბერძნებისა და ძველი აღთქმისაგან. ამგვარად, შეგვიძლია მივმართოთ აგრეთვე პლატონს, მოსეს, ქრისტეს და, ბოლოს და ბოლოს ადამსა და ევას. რასაკვირველია, უკანასკნელნი რომ წესიერად მოქცეულიყო და სამოთხე არ დაეკარგა, ჩვენ ყველანი ახლაც იქ ვიქნებოდით და ახალი სამოთხის აშენება აღარ იქნებოდა საჭირო. ასე რომ ჩვენი თანამედროვე პრობლემების ძირების ძიებაში შეიძლებოდა გაგვეკრიტიკებინა განმანათლებლობა, რენესანსი, ან პლატონი.
მაგრამ ამგვარი კრიტიკა არ არის საკმარისი ჩვენი ცხოვრების მწვავე პრობლემების გადასაწყვეტად. მთავარი ის კი არ არის, რომ კონკრეტული დამნაშავე ვიპოვოთ, არამედ ის, რომ გავიგოთ, როგორ უნდა და როგორ არ უნდა ცხოვრობდნენ ადამიანები. ამ თვალსაზრისით, საბჭოთა სოციალისტური ექსპერიმენტის მთავარი შედეგი იმ თეზისის საბოლოო დადასტურებაა, რომ ადამიანთა ცხოვრების სახე, სოციალური წესრიგი მეცნიერულ თეორიებს არ უნდა ემყარებოდეს და ამ თვალსაზრისით ჰეგელი, მარქსი, ლენინი და სტალინი ნამდვილად იმსახურებენ კრიტიკას. რამდენადაც რეალური ფაქტების მეცნიერული ანალიზი შედარებით ჭეშმარიტია-სრულიად ჭეშმარიტი მეცნიერული თეორია პრინციპულად არის შეუძლებელი-მთავარი მოსაზრება ის არის, რომ ყოველი მეცნიერება არის ობიექტების თეორია. ის არის თავისუფლებას, ღირებულებას და ღირსებას მოკლებული სინამდვილის თეორია, მაშინ როცა ადამიანური არსებები დაჯილდოვებულნი არიან ღირებულებებით, ღირსებითა და თავისუფლებებით, ისინი მიისწრაფიან სიკეთისა და უკვდავებისაკენ. პიროვნებები მხოლოდ მაშინ შეიძლება ეწეოდნენ ღირსეულ ცხოვრებას ღირსების გრძნობის შესაბამისად, როცა მათი ცხოვრების წესი არ არის სანსაზღვრული უბრალოდ ბუნებისა და საზოგადოების ობიექტური კანონებით (რომლებიც რეალურად არსებობენ და ამიტომ შესწავლილი უნდა იქნენ), არამედ რელიგიური და მორალური პრინციპებით. მხოლოდ მაშინ, როცა ეს პრონციპები დაედება საფუძვლად პიროვნებებს შორის ურთიერთობებს-მეგობრობას, სიყვარულს, კანონს, პოლიტიკას და ა.შ. - განხორციელდება პრაქტიკული გონების პრიმატი ადამიანთა ცხოვრებაში.
ინგლისურიდან თარგმნა ოთარ ჯიოთმა
,,მაცნე'', ფილოსოფიის სერია, 1997, № 1
· 
ფორუმის ღამისმთეველთა კლუბი, VOL 47
