amadeus
Super Crazy Member
ჯგუფი: Members
წერილები: 6121
წევრი No.: 19409
რეგისტრ.: 20-April 06
|
#14068657 · 31 May 2009, 00:56 · · პროფილი · პირადი მიმოწერა · ჩატი
Whatever is clever
შეგიძლია გაეცნო:
ლეჩხუმური სამზარელო
საქართველოს ყველა კუთხე განირჩევა საჭმელების ნაირსახეობით. ლეჩხუმელი დიასახლისებიც შემოგთავაზებენ სხვადასხვა კერძებს და თან თავისებური ლექსიკით დაგიხასიათებენ. საჭმელების მოსამზადებელ ჭურჭელს, მასალას, ყოველნაირ საქმიანობას, რასაც კი ოჯახი მოითხოვს, თავისი სახელი მოეპოვება.
პურის გამოცხობა
ხის გობზე მერდიმით გაცრიდენ ფქვილს, რასაც გამერდინებას ეძახდნენ, ,,გავამერიდინებდით დაფქულს”. ,,მერდიმი წვრილი საცერია, მხოლოდ წმინდა ფქვილი გადის შიგ”, ლექსიკონებშიც ასევეა ახსნილი მერდიმი ’’დაფქულს გავამერიდინებდით მერდიმში” (შინამრეწვ, ტ IV;ნაწ II გვ193). ,,ფქვილს მერდიმში, წმინდა საცერში გაატარებენ”(მ.ალავ.ლეჩ
ხ.გვ116).ალ.ღლოტმა მერდიმი გურული დიალექტის ფორმით ნახმარ მერდინ-ს გაუთანაბრა და ორივე ასე ახსნა ,,წმინდა საცერი, სამტკიცი”(ალ. ღლ.) თუმცა აქვე, როცა ცალკე ხსნის სიტყვას მერდინ-ს, მასში სულ სხვა მნიშვნელობას დებს.(იხ. ალ. ღლ.) ,,მერდინი-2) წმინდა საცერი;სამტკიცე”(ქეგლ)
საცერში დარჩენილ მასას ნაცერი ჰქვია, გობზე გასულს კი გამტკიცებული პურის ფქვილი. ,,საცერში ანაცერი რჩება, ძირს გადის გობზე კაი გამტკიცებული პური ფქვილი” (შინამრეწვ, ტ III;ნაწII გვ193).მ.ალავიძე ანაცერს-ანაქოტ-ს უწოდებს. ,,ანაქოტს-ანაცერს პორუტყვს(საქონელს) აჭმევენ” ამ გაცრილ ფქვილს აურევდნენ საფუარს და თბილი წყლით მოზელდნენ. ,,მოვცომავდით გობზე, ხის გობზე.ასაფუვრებად ვდებდი ხის სასაფურეში, დიდ სასაფურეში”. სიტყვა მოცომვა აქ ნახმარია ზელის მნიშვნელობით. ასევეა ის ახსნილი ლექსიკონებშიც.,,მოცომვ
ა-მოზელა” (დიალექტ) ,,ამ ფქვილს მოვცომავთ უნდა საფუვრით, უნდა თბილი წყლით”((შინამრეწვ,ტIV;ნა
წIIგვ193) ,,ცომი-,,მფოვე”, ,,ფუარი”, ,,თბე”, საფუარი; ,,მცირემან ცომმან ყოველივე შესუარული აღაფუვნის”პური დიდხანს ზელენ ხელით ამ პროცესის შესრულებისას ხშირად ისველებდნენ ხელს წყალში, რათა უფრო ადვილი ჩასაზელი იყოს. ,,ახლა ისოლე (ისველე) ხელი მაგაში და ზილე.”დაყენებულ საფუარს ნელ-ნელა შეაზელენ ფქვილს და წყალს. ,,წყალსაც ცოტაობით ვუმატებთ.”,,გობი რომელზედაც პურს ზელენ, უფრო ჩახვაა”(ღრმაა) ეს სიტყვა ლექსიკონებში სხვადასხვა მნიშვნელობითაა ნახმარი. მ.ალავიძე მას ასე ხსნის ,,ხის ღრმა ჯამი.”(მ.ალავ.-1; ქეგლ) ალ.ღლონტიის აღნიშვნითკი გურულ დიალექტზე 1),,ჩახვა, ჩახუა”-მცირე პარკი, რომელშიც ბოსტნეულის თესლს ან სხვა რამეს ინახავენ; 2) ,,სამარილე ჩანთა”(ალ.ღლ). ამ სიტყვის ძირი, ამ მნიშვნელობით ძველი ქართული ენიდან მომდინარეობს. ,,ჩა უ-ტოპრაკი; ,,აღიღეს კიდობანი იგი-და ტილო იგი ჩა.”(ილ. აბულ.)აქ კი ეს სიტყვა განზოგადოებულია და ნიშნავს ღრმას და არა რომელიმე კონკრეტულ ღრმა ნივთს. ,,ამ ჩახვა გობს გამოსაცხობ გობს უწოდებენ ცომს და მას გასაბრტყელებელი გობი ეწოდება.”ზელისას ძირში იციან ფქვილის მოყრა, რომელიც საფინელია. ,,ძირს ფქვილი საფინელს მივცემთ, რომ არ დეეკრას (დაიკრავს)”.ასევე დიდ სასაფუვრეში მოაყრიდნენ ფქვილის საფინელს და ისე ჩადებდნენ შიგ უკვე კარგად მოზელილ ცომს, დაელოდებოდნენ ამოსვლას, მანამ კი, თონეს გაახურებდნენ. ნახევარ საათში ამოვიდოდა პურის ცომი და უკვე მზად იყო გამოსაცხობად. ,,ნახევარ საათში ჩასანთების (გამოსაცხობია), თუ არა და გაამჟავებს პურს საფუარი.”გაფუებულ ცომს დიდ სასაფუვრეშივე გამოწყვეტდნენ ცოტას და ააგუნდავბდნენ, გაამზადებდნენ საპურედ. ,,დევიდებდით გობზე და გამოვწყვიტავდით ცო-ცოტას, საპურეთ გამოვაგუნდავებდით პურათ და გავაფთყელებდით” ცომს აბრტყელებდნენ თავგაშლილ გობზე.პურის მოზელა განსაკუთრებულ ტექნოლოგიას მოითხოვდა, ამავე დროს პურის ფქვილიც კარგი ხარისხისა უნდა ყოფილიყო, თორემ ,,ალაო (გაწყალებული) პური რომ იყო, ვარდებოდა.”ეს სიტყვა ლექსიკონებში ასეა ახსნილი: ,,ალაო-ფქვილი დანოტივებული”(საბა); 1)გაღვივებული, გამხმარი და დაღერღილი ქერი, სიმინდი,ხორბალი და მისთ. ხმარობენ ლუდის, არაყის და ბურახის გამოსახდელად; 2) ალაო პური-დასველებული და ჩახურებული ხორბლის პური(გული არ უცხვება)”. (ქეგლ) გაბრტყელებულ პურს თონესთან მიტანისას ოდნავ დაასველებენ წყლით, რომ არ ჩავარდეს. ,,პურს როცა გავაბრტყელებთ და თონესთან მივიტანთ, დავასველებთ წყლით, მოსოლობული პური აღარ ჩავარდება.”თონეს ახურებენ ფიჩხით, ხის წვრილი ტოტებით. ფიჩხის დიდი ალი რომ ჩაიწვება, თონე გათეთრდება, მასში დარჩება ნაკვერცხალი, რომელსაც შეაგროვებენ ერთად. დააფარებენ რკინას და მოთუთქავენ. აცლიან ჩანელებად და ამის შემდეგ იწყებენ გამოცხობას, თონის მოთუთქვა როცა უნდათ, მასში დარჩენილ ნაკვერცხალს რკინას დააფარებენ, თონე ერთიანად გახურდება,რადგან რკინა თანაბრად ანაწილებს სიმხურვალეს. შდრ. ქეგლ:მოუთუთქავს, დიალექტ:მოთუთქვა.ოდნა თონე უკვე ვარგა გამოსაცხობად და პურს აღარ მიიწვავს. თუ პური თონეში ჩავარდა, უნდა აეყუდოს მის კედელზე სწორად, სიგრძით, ნაკვერჩხალთან ოდნავ მოშორებით,,,ნაცარზე დადება უმჯობესია და ის მაინც გამოცხვება.” თონეში ჩავარდნილ გამომცხვარ პურს კუტი პური ეწოდება, ლაილაიშში კი კუნტა პურს ეძახიან.(შდრ.ქეგლ,კუტი მნიშ 2); პურის კანს საბოლოოდ ჩაფხეკდნენ თონეში.პურის გამოცხობას ლაილაიშში გამოტიტყნა ჰქვია, ხოლო თონესთან ტრიალს ცხობის დროს ხავხავი. ,,თონეზე ვაცხობ და ვხავხავებ”, ე.ი. ,,თონეში ვაცხობ და ვსაქმიანობ”. მ. ალავიძის ახსნით კი ,,ხავხავი-ერთ ადგილზე ჯდომას და ტრიალს ნიშნავს”(მ.ალავ 2); პურს რომ მიაკრავენ თონეზე, მაშინ ამბობენ, ,,დაუწიე! დაუწიე თონეზე” ე.ი. დააკარი.გამომცხვარი პურის ხარისხი რომ არ მოსწონთ ამბობენ: ,,რავა გეგენიასავით პურია”. გეგენია-შავი, გურულ დიალექტზე კი ,,გეგენია-გაგანია” არის ,,გაგანია -დიდი, ძლიერი სიცხე, პაპანაქებაა, ჭაჭანაქეება, ჭაჭარაქება.”(ალ.ღლ) ძველ ქართულად კი ,,გეჰ ნია-გეენია: ,,თანამდებ არს იგი გეჰენიასა მას ცეცხლისასა” მთ.5,22; ,,ელ-ეწიფების შთაგდებად გეჰენიასა” ლ. 12, 5 (ილ. აბულ.)თონეში ჩაკრულ პურზე იტყვიან: ,,მოიკაწროს”. ეს ნიშნავს: მოწითლდეს, კარგი ფერი რომ გადაიკრას. ლექსიკონებში კი აღნიშნულია ,,მოკაწვრა-პურის ზედაპირის დაწვა,ცეცხლით მოტაცება, მოწვა; მეიკაწრავს”(დიალექტ. გვ 677).ფურნეში გამომცხვარ, მაღალ ოთკუთხედ პურს კოროხი ეწოდება.”კიდევ გვაქვს დარჩენილი ერთი კოროხი შავი პური!” კოროხი ჯერ-ჯერობით ლექსიკონებში არ დაიძებნება, მაგრამ გვაქვს მასთან დაახლოებული სიტყვა კორახ-ი ”კორახ-ი (მოხ.ქიზიყ)წვრილი ქვა, ღორღი. ნ. გორახი”(დიალექტ.გვ562);” გორახი (ქიზიყ)-ნ. გოროხი; გოროხ-ი(გურ, აჭარ, რაჭა)-მიწის ბელტი, გამხმარი ბელტი უბალახო”(საბა, ნ. ჩუბ, ქეგლ).ახლად გამომცხვარ პატარა ლავაში. ,,კოკორიე-მჭადი” ცხელლავაშს რომ მოგაწოდებენ, თან გეტყვიან ,,იცხე ახლავე ცხელზე!”იცხე ნიშნავს: ჭამე, მიირთვიო. ლექსიკონების მიხედვით ეს ზმნა სულ სხვა შინაარსისაა. ,,სცხებ-ს(მო-ს-ცხ-ო, მო-უ-ცხ-ი-ა და წა-ს-ცხ--ო, წა-უ-ცხ-ი-ა)გრდმ. უსვამს, აცხებს….ჩირქს სცხებს, სახელს უტხს…მირონს სცხებს ეკლ. მონათვლას”(ქეგლ).კურთხ
ევა ,,მოგოზა”. ,,სცხებდეს ზეთს” მრ. 6,13 ,,იცხო თუალთა შენთა საგრემნელი (საგლემველი I) ,,0,იერემ 4,30 (ილ. აბულ)თონეში მიცხობილ პურს დანის წვეტით ჩაჩხვლეტდნენ, რასაც დასულმას უწოდებენ. ,,დავსულმამთ დანის წვერით” (შინამრეწვ, ტ III;ნაწ II გვ193). (ე.ი. სულჩამდგარი, გასიებული პურიდან სულს, ჰაერს გამოუშვბენ).
საფუარის დამზადება
პურს აფუებდნენ საფუარით. საფუარს სახლში ამზადებდნენ. მოზელილ პურს3-4 დღეს ინახევდნენ, ამჟავდებოდა და იმას ხმარობდნენ საფუარა. ,,წინდაწინ ვიცით საფუარის დაყენება, მეორე დღისთვის და გადავცომავთ (გადავზელთ). ღამე მოვცომავთ (მოვზელთ) ერთ ტოლა(პეშვი) ფქვილს. ამაღამ რომ დავაყენებთ, დილას ხელახლა გადავცომავთ.”საფუარი შესანახად ხმარობდნენ სასაფურეს, რომელიც ხისგანაა გაკეთებული. სასაფუვრე: ორი სახისაა. ერთი დიდი სასაფუვრე, რომლის ფორმა მრგვალია, ტევადობით დიდი, ხის მორისგანაა გაკეთებული. დებდნენ შიგ მოზელილ პურის ცომს. მანამ ტოვებდნენ შიგ, სანამ არ აფუვდებოდა, სანამ არ ამოვიდოდა ცომი.მეორე სახისას კი პატარა სასაფურე ეწოდება, იყო ოთხკუთხედის ფორმის, მხოლოდ ერთი თავი ჰქონდა ცოტა დიდი, რომელზედაც სალურსმნე ხვრელი იყო ამოკვეთილი, კედელზე რომ დაეკიდათ იმისათვის. მასში ინახავდნენ საფუარს, პურის დედას, ამიტომ ეს სიტყვა პირდაპირი მნიშვნელობით უნდა გავიგოთ-საფუარის შესანახი. ,,პატარა სასაფურეში პურის დედას ინახავდენ.”ამ გამზადებული ცომისაგან მარტო პურს კი არ აცხობდნენ. იცოდნენ სხვადასხვა სართავბიანი პურის ცხობაც. ,,როცა რაიმე სართავიანს ვაცხობთ, იმაზე იტყვით:,,ჩაურთე და შემოკანეო”… ,,შემოკანული სართვიანს ეთქმის”(შინამრეწვ, ტ III;ნაწIIგვ193).შემოკანული პური ძალიან გემრიელი ყოფილა, მის გულში აუცილებლად იდო რაიმე.
სიმინდიანები
სიმინდიანებს პურისა და ჭადის ფქვილისგან ამზადებენ. ჩვეულებრივად მოზელდნენ საფუარით პურის ფქვილს, ჭრიდნენ გუნდებად ამოსულ ცომს და გააბრტყელებდნენ. ,,გობზე ცომს დავაკატავებდით”. დაკატავება გაბრტყელების მნიშვნელობითაა ნახმარი. ეს სიტყვა რუსული ენიდან უნდა იყოს დიალექტში შესული. გაბრტყელებული პურის ცომს გულად ჩაუდებდნენ ქონში მოზელილ სიმინდის ფქვილს და ისე გამოაცხობდნენ. ,,სიმინდიანი-პურში ჩადებულის სიმინდის ფქვილის ცომი, დაახლოებით ისე, როგორც ხაჭაპურში ყველი”. ,,მოვზილავდით სიმინდსა და პურს ცალ-ცალკე, როგორც ხაჭაპურის ცხობა, ისე ჩავდებდით პურში სიმინდს და ისე მივართმევდით სტუმარს.''ლეჩხუმურ ზეპირსიტყვიერებაში სიმინდიან პურს ასე მოიხსენიებს მ.ალავიძე ,,ყოველდღიურად უფრო ხშირად მჭადს ან სიმინდიან პურს აცხობენ.”
სიმინდიანებს ლეჩხუმში თეთრ ქონიანებსაც უწოდებენ. ,,მოცომილში გულად იდო ქონში აზელილი სიმინდის ფქვილი.” სოფ. თაბორში კი სიმინდიანებს ჭადიანებს ეძახიან. ,,მიირთვი ბატონო ჭადი ,,ჭადიანები-მჭადპურა, შიგნით მჭადია, გარედან პურის თხელი ფენა აქვს მთლიანად შემოკრული”. (ალ. ღლ).
მჭადის დამზადება
ყოველდღიურ და ძირითად საკვებად მჭადი იყო მიღებული. ,,სიმინდი ფქვილის გაცრა საცრში ვიცობით-ტკეცორაში. ტკეცორა-სახრის ტკეჩიდან მოწნული საცერი, რომლითაც მარტო სიმინდის ფქვილს ცრიან” (შინამრეწვ. ტ. III; ნაწ II გვ193). სიმინდის ფქვილს გაცრიდნენ ხის გობზე, ნელთბილ წყალს შეურევდნენ და იწყებდნენ ზელას. ჭადის პურთან შედარებით ნაკლები ზელა უნდა. ზელისას შიგადაშიგ თბილი წყლით ხელის დასველებაც იციან, რომ ადვილად დაამუშაონ ცომი, ხელზე უფრო არ მიეკვრებათ. ,,,დეიმსველე ეხლა ხელი შიგ და მოალამაზე.” სოველი ხელით გობის კიდეებზე მირჩნილ ცომს შეურევდნენ ძირითად ნაწილს და მთლიანად დაამრგვალებდნენ.,,გობს არ ეცხო არფერი” ე.ი. გობზე აღარაფერი იყო დარჩენილი. ამის შემდეგ პატარ-პატარებად ააგუნდავებდნენ და გამოსაცხობად გაამზადებდნენ. ჭადი რომ გემრიელი იყოს, ურევენ ცოტა მარილს. გააჩერებენ ცომს ცოტახანს და ამის შემდეგ იწყებენ ცხობას. ჭადის ცომი თხელი უნდა ყოფილიყო ,,სიმინდის ფქვილი უნდა იყოს მოლღე”(თხელი). ,,მოლღე (იმერ). მოთხო, გამდნარი”(ალ. ღლ).ბევრი ფქვილის მიტანა როცა უნდათ, ამბობენ:,,ფარცაგად (ბევრი) მოიტანე, გოგო ფქვილი”. ლექსიკონში ფარცაგი სულ სხვა მნიშვნელობითაა გადმოცემული. (შდრ. ალ. ღლ.)მოლღედ მოზელა ადრე იცოდნენ, როცა სიმინდს სასუქს არ უყრიდნენ. ორბელში გულისტკივილით აღნიშნეს, რომ ახლა სიმნდის ფქვილი ასე ვეღარ მოიზილება, რადგან სასუქდაყრილი მცენარისაგან უხარისხო ფქვილი გამოდის. ამიტომ ცომი ,,თუ არ მოტუტყნე ახლა, შემოგენგრევა”მოტუტყნ
ული თხლად მოზელილი ჭადის ფქვილია, მაგრამ არა ისეთი ზელით მიღებული, როგორც ზევით გვაქვს აღნიშნული, არამედ უბრალოდ, სიმინდის ფქვილზე დაასხამენ თბილ წყალს, მოზელენ თხლად და დააცხობენ. ასეთი ცომი ნაკლებხარისხიანია, განსაკუთრებით კი უვარგისია თონისა და კეცისათვის.უსასუქოდ მოყვანილ სიმინდს საქონლის პატივს აყრიდნენ ,,სიმინდს ნეხვ ვაყრი ძირში.” ასე მოყვანილი სიმინდის ფქვილი უფრო იკვრება, კარგი წებოვნება აქვს, ასეთი ფქვილით მოზელილი ჭადი გრძლადაც ბრტყელდება და თონეს კარგად ეკვრის.,,ჭადს შემოიხოვდი ხელზე, ამფართოვანი(ამსიდიდე) ჭადი იყო. ასე ხმელი ჭადი იყო.” ხმელი ჭადი-მარტო ჭადის ფქვილისაგან გაკეთებული, თონეში გამომცხვარი, ძალიან თხელი.ჭადს აკრავ თონეზე გამოსაცხობათ, ძირი უნდა დაუსველო და აღარ დაეკრობა. ამ მოქმედებაზე იტყვიან ,,მოუჯენი(დაუსველე) ძირს თავი და აღარ დაეკოსება.”(დაეკვრება)
შდრ. ალ. ღლ. ,,მიწის თონეში ვაცხობდით პურებს, სიმინდიანებს, ყველიანებს, ლობიანებს, მჭადებს.”მჭადს აცხობედნენ კეცშიც. კეცი თიხამიწისაგან გაკეთებული ჭურჭელია, ფორმით მრგვალია. მასში მჭადს ორნაირად აცხობენ. ,,კეცებს მიაყრიდნენ (მიადგამდნენ) შუაცეცხლთან, წამოვიდოდა კოწოლი(ხელად წამოსული ალი),დანაკვერცხდებოდა (ანახშირდებოდა) ფიჩხი და გახურდებოდა კეცი.’მიწის კეცზე დაცხობილ ჭადს ცეცხლთან ახლოს მიადგამდნენ, ერთი გვერდი რომ გამოუცხვებოდა, გადააბრუნებდნენ და დააყრიდნენ ნაცარს. ,,მიწის კეცზე დავაცხობდი მჭადს, ცეცხლს მივუფიცხებდით მჭადს გადავაბრუნებდით და ასტამით (ნაკვერცხლის ასაღები რკინა) დავაყრიდით ღადარას (ნაცარი) იმ მჭადს რომ ამევიღებდით გაფეთქავდნენ (გაფერთხავდნენ) კაბის კალთით.’’კეცის გასახურებლად დიდი ცეცხლი უნდა დანთებულიყო, შეშა წვის დროს ხმას გამოსცემდა, რასაც ღიზღიზს(გიზგიზს)ქვია. ,,კეცების გასახურებელი ცეცხლი აღიზღიზდებოდა.”
,,ღიზღიზა-გიზგიზა ცეცხლი;რიზღიზობს. იცოდნენ აფიცხებული ჭადის გადაბრუნება. გადაბრუნებულს ცეცხლს აღარ მიუფიცხებდნენ, არამედ დადებდნენ ჩვეულებრივ კეცს ღადარას (ნაცარს) ,,პირდაპირ ჭადს (კეცზე თავიდანვე დაკრულს) გადააბრუნებდნენ, ღადარას დაადებდნენ.’’ ჭადის გამოცხობისას კეცი უნდა ააყუდო,ცეცხლის ალი რომ მოხვდეს,გაკოწლოს. ამისთვის ხნარობდნენ ქვას ან დაძველებულ ყელმოტეხილ დოქს ან სხვა ჭურჭელს, რომელსაც საფიცხს უწოდებდნენ. ,,მომაწოდე ე საფიცხი დროზე!” ,,საფიცხი-ქვა ან ყელმოტეხილი დოქი, რომელზედაც კეცს ააყუდებენ და ცეცხლზე მიაფიცხებენ.”(მ. ალავ 2) იცოდნენ კეცის კეცზე შედგმა, ე.ი. კეცსა და კეცს შორის მჭადის გამოცხობა. ,,ვიცოდით კეცების აბწკარებაც ე.ი. კეცის კეცზე დადება და მჭადის ისე გამოცხობა.”
კეცს ჩაუფენდნენ თუთის ან ყურძნის, ან წაბლისა და შქერის ფოთოლს. ,,კეციას ჩაუფენდნენ ბჟოლას (თუთას) ან შქეროს (ფოთოლს). ზაფხულში უფრო ბჟოლისასა, ზამთარში კი შქერისას.დავადებული ცომ მჭადს, ზევიდანაც დავაფარებდი ნეშოს და მეორე კეცს ავაბწკარუბდი…ასეც ვაკეთებდი, დავამრგავალებდი ცომ მჭადს კეცის ზომაზე, ჯერ ქვევიდან შევფუთავდი ნეშოთი, დავაბრტყელებდი კეციაზე და დავაფარებდი ზევიდან ნეშოთი და ავაბრწკალებდი დანარჩენ კეციებსაც. ასევე, ბოლო კეციაზეც ჩავაცხობდი მჭადს, დავფარავდი ნეშოთი და დავაყრიდი ღადარას.” ასე გამომცხვარ ღადრის ჭადს ნაცრის ჭადს ეძახდნენ ,,ზედა საირმეში ჭადებს ყურძნისა და წაბლის ნეშოთი აცხობდნენ.” ლეჩხუმში ნაცარს ნაცარხელიც ეწოდება. ,,ნაცარხელში საშინლად ვაცხობდი მჭადს უფრო გემოიანი იყო, გავფეთქავდი (გავფერთხავდი), მაგრამ მაინც შეყვებოდა ნაცარხელის მტვერი” ,,ნაცარხელი- ღადარი”(მ.ალავ.2) თებიერეც ეწოდება.-,,ეიღე ე კვაჭინა და თებიერს წოუყარე, ერთად თავი სიმინდის შესაფიცხებკლად.” ,,თებიერე-დანაკვრცხლებ
ული ცეცხლი ; ე წვადი რო თეიბერს მიაფიცხე, არ იცი რო სულ ჩადნება?(მ.ალავ.1) კვაჭინა ნაკვერცხლის გამოსაღები ფიცარია,,,ზოგჯერ ბოლო კეცზე არ ჩააცხობდნენ ჭადს და ნაცრის მაგივრად მასზედ ღველეფოს (ნაკვერჩხალს) დაყრიდნენ. ,,კეცებს რომ მიაყრიდნენ შუაცეცხლთან, ჭადებს ჩააცხობდნენ სქელს, ღველეფის მიაყრიდნენ ასტამით”(ნაკვერჩხლის ასაღები).
ლექსიკონებში ჭადს ასე განმარტავენ; ,,მჭადი 1) სიმინდის პური ძვ. ფეტვის პური; 2)კუთხ.(გურ.ქვ.იმერ) იგივეა რაც ფეტვი 3) კუთხ(ზ.რჭ) იგივეა რაც ქვრიმა”(ქეგლ); ,,ჭადი 1)ქვრიმა, მოპარი-ჭადი ორნაირი იყო წითელი და შავი 2) მჭადი-სიმინდის ნამცხვარი” (ალ. კობ) ,,ქვრიმა-(მჭადი) ფეტვის ერთ-ერთი სახეობ. თეთრ ჭადს ქვრიმას უძახით”(ალ.კობ).; ,,მჭადი-პური ფეტვისა და მისთანათ პური”(საბა) ,,ჭადი-საჭმელი”, ,,ჭამადი” ,,მე ჭადი მაქუს ჭმად”(ალ. ბულ)
მჭადს აცხობდნენ ქვის კეცზეც. რომელიც ზომით უფრო დიდი იყო. მეტწილად ქვის კეცზე აფიცხებულ მჭადს აკეთებდნენ. მასზედ გამომცხვარს ფილაქი ეწოდებოდა ,,ვიცოდით დიდი ჭადის გამოცხობა, ფილაქს ვუძახდით, სტუმრისათვის ვაკეთებდით.”
,,ფილაქი-დიდი მჭადი” მწადს ნაკეცურიც ჰქვია ,,კეცი უმთავრესად მჭადისათვის ესაჭირობათ. მასში გამომცხვარს ნაკეცური ჰქვია”(მ.ალავ. ლეჩხ. ზეპ.) ყვერბში გამომცხვარ ჭადს კი ნაყვერბალი. ,,ყურბეული” ნაყვერბალი ყურბში (ყვერბში გამომცხვარი მჭადი იყო”.) (მ.ალავ. ლეჩხ. გვ117) ,,ნაყვერბულა-ყვერბზე გამომცხვარი მჭადი’’(მ.ჩიქ.) საბას განმარტებით ,,ყვერბი//ყუერბი (ყუ რბი) ესე არს საცეცხლლე კერის(ა) ადგილი, გინა ბოსტნის მარგიი”(საბა). ამ სიტყვის ახსნა ალ. ღლონტს სხვადასხვა ლექსიკონებიდან აქვს ამოკრებილი ,,ყვერბი-კერაზე დაგებული ბრტყელი ფილაქანი. ცეცხლის წინაპარი, კერის წინა ნაწილი, სადაც დაგებულია ბრტყელი ფილაქანი. სამზარეულო სახლში ცეცხლის დასანთები ადგილი, კერა” (ალ. ღლ); მ. ალავიძის ახსნით კი არის ,,ბრტყელი ქვა, რომელზედაც შუაცეცხლს ანთებენ, ყვერბზე წინათ მჭადსა და ხმიადს აცხობდნენ(მ. ალავ.ლეჩხ.-1) სიმინდის ფქვილისაგან აკეთბენ ღომსაც. ღომისათვის უფრო მსხვილი ფქვილიასაჭირო. ,,დაღერღილ სიმინდს ან ქერს როში ჰქვია.’’ (მ. ალავ. ლეჩხ. გვ.117). ,,როში -საქონლისათვის მსხვილად დაფქული მარცვლეული (ქეგლ). ,,სიმინდის ფქვილისაგან აკეთებენ ჭადს, ღომს, სიმინდიანებს.”
ღომს აკეთებდენნ ღომისაგან. გაცეხვილი ღომის მარცვალს ხარშავდნენ, დაუმატებდნენ ფქვილს, ჩაზელდნენ და ამოალაგებდნენ ღომს. ,,ჩავყრიდით მდუღარეში ღომს, მოვხარშავდით, ცოტა ფქვილს მოვუკიდებდით (ჩავყრიდით), ანაწყოლ (ოდნავ, ზელდნენ, გამზადებულს კი იღებდნენ საპერტყათი. საპერტყა-ღომის ამოსაღები ჩოგანი. ,,მოზელილი ღომის ამოსაღებ ჩოგანს ტატაბი ეწოდება (მ. ალავ. ლეჩხ. გვ117) სუთი კი სწორი ჯოხია, რომელსაც ღომის ამოსაზელად ხმარობენ ,,ტატაბი -2) ,,მხლის საკეპი ნიჩბის ფორმისა”(ქეგლ)
ლობიო
მიწის ქოთანში ჩაადგამდნენ ლობიოს და მოხარშამდნენ. მას დიდხანს უნდოდა ხარშვა.,,ლობიოს რომ ჩავადგამდით, ქოთანში შუადღემდის იხარშებოდა. უზამდენ მარილს, მწოს და ლაფერტხით ამოლესავდნენ, მოიღებდნენ ჭაკუტის კოვზით. ..ლობიოს ვქნიდით ლაფერთხით.’ ,,ლობიოს ამოლასავენ ქოთანში ლაფერთხით-ტოტებიანი ფიჭვის ჯოხით-გაქნიან”(მ.ალავ)
მწოს ამოლესილი ლობიოს უშვრებიან. მას ასე აკეთებენ:,,ტყემალი ან ღოღნაში რომ მოიხარშება, გაიწურება ცხრილში ან მოწნულ გოდორში. მარტო წმინდა წვენი რომ დარჩებოდა, იმას ვადუღებდით იმდონს(იმდენს), სანამ არ შედედდებოდა და ბეწს არ გაიკეთებდა, მანამ არ გადმოიღებდნენ. შევინახავდით თიხის ქოთნებში. სალასტოში (სასიმინდე გოდორი) რომ დარჩებოდა მასა, ცხრილში გაატარებდნენ და ტყლაპად გაასხამდნენ…სიცხიანს აჭმევდნენ ტყლაპს, უჯობსო. სულერთია, გინდა ღოღნოშოსი ყოფილიყო, გინდა ტყემლისა. კვაწარახი რამდენ ხანსაც არ უნდა შეინახო, არ გაფუჭდება.”კვაწარახი ამ მასას გურულსა და იმერულ დიალექტზე ჰქვია და ასეა ახსნილი: ,,კვაწარახი-ძლიერ დადუღებული ტყემლის წვენი, წოიო, წო”(ალ. ღლ) წო-ტყემლის ან ღოღნოშოს მჟავე წვენი”(მ.ჩიქ). რაჭულ დიალექტზე კი ამას წუა ეწოდება”(ალ. კობ.)
ცეცხლზე შედგმული ლობიოს ქოთანი თავდახურული იყო, ამიტომ ხშირად იყრებოდა მასში ფერფლი. ,,დიდი ცეცხლი რომ წამოვიდოდა, გადათეთრდებოდა ლობიოს ფერილებით. ახლა რომ ლობიოში ჩავარდეს ფერილი, არავინ შეჭამს.” ,,ფერილი-ფერფლი”(მ.ალავ.
ლეჩხ.-1) ლობიო თუ გვიან მოიხარშა, მასზე ამბობენ ძეგვიაო. ,,იმნაირი ძეგვია ლობიო, არ იხარშება მალე.”’ არის ასეთი შემთხვევაც, როცა ძ ბგრასთან მონაცვლეობს ჯ და ძეგვიას ნაცვლად ვღებულობთ ჯეგვ-ს.იცოდნენ ლობიოს მშრალად გაკეთებაც. ის ნიგვზით მზადდებოდა. ,,პირშილად კეთდებოდა ლობიო.” პირშილი ლობიო- კვარკვარი ლობიო, ნიგვზით მშრალად მოლესილი ლობიო. ,,პირშულად აკეთებენ-გაუქნელად კმაზავენ’(მ.ალავ. ლეჩხ.ლექ. მ.ალავ. ლეჩხ.-1) მშრალად მოხარშულ ლობიოს შეკაზმვა იცოდნენ მარტო ნივრითა და ხახვითაც. ,,გაქნილიდაც (გალესილი) შეიკზმებოდა ნიორში და ხახვში.”ძველად ოჯახში თითქმის გაუნელებლად ენთო ცეცხლი, უვლიდნენ, არ ჩამქრალიყო. ,,თქვენ რომ პუმპული (ცეცხლი) გქონებიათ, ისეთი არავის აქვს”. ლეჩხუმური პუმპულა შეიძლება შევადაროთ რაჭულ პუჟუნას. ორივე ცეცხლის აღმნიშვნელი სიტყვაა, თითქოს გარეგნულადაც წააგავენ ერთმანეთს, მაგრამ შინაარსობრივად განსხვავდებიან ლეჩხუმური პუმპულა კარგად დანთებულ ცეცხლს აღნიშნავს, რაჭული კი ,,პუჟუნა პატარა ცეცხლი.”(ვ.ბერ).ზოგჯერ ცეცხლის დანთება ჭირს, ან შეშაა ნედლი, ანდა რაიმე სხვა მიზეზია. ამ დროს ასანთს ბევრჯერ გაკვრაა საჭირო. ამ მოქმედებაზე ამბობენ უფირჩხინებს. ,,ე ქალი მთელ დღეს ცეცხლს უფიჩხინებს.” (ანთებს წვალებით) ,,ბოშები ურდულოურში შეგროვილ ფიჩხს უფჩხინებენ.”ცეცხლის ბუხარში ან ღუმელში დანთებას კი შეკიზილება ეწოდება. ,,დილა-საღამოს ცეცხლს ბუხარში ცოტათი შევაკიზიებ”(შევანთებ) ,,კიზილი-პატარა ცეცხლი; აკიზილება-ცეცხლის დანთბა.”(მ.ალავ.-1)ახალ, მწვანე ლობიოს გაკეთება ძირითადად ნიგვზით და ძმრით იცოდნენ. ის სიცხეში დიდხანს ვერ ძლებდა და მჟავდებოდა. ,,ახალი ლობიო მეორე დღეს ალეზებულია.” (ამჟავებული). იცოდნენ ცერცვის შეჭამანდის გაკეთებაც. ,,მოხარშავდნენ ცერცვს, ნიგოზს უზამდნენ, უცხო სუნელს, ხახვს.”
კვახიკაკალა
კვახიკაკალა ძველებური საჭამადია, რომლისთვისაც ჯერ-ჯერობით ყურადღება არ მიუქცევიათ და არაა ლექსიკონებში მოხსენებული. კეთდებოდა კვახის თესლისაგან. გამომშრალი, გამხმარ კვახის თესლს საცეხველში ან როდინში დანაყავდნენ. ,,დანაყილს გავმტკიცავდით(გავცრი საცერში, როგორც ფქვილს ისე, გობზე ძირას რაც გეიყრებოდა, იმას ვაკეთებდით.” რამდენჯერმე დაბეგვავდნენ გაცრილს თვითონ ჭამდნენ ,,ჩენჩო რომ დარჩებოდა, საქონელს ვაჭმევდით”. ამ გაცრილს ინახავდნენ და, როცა დაჭირდებოდათ, გააკეთებდნენ. ამ გაცრილს საწმინდაო (სუფთა) სასამარხვოებში (პატარა ქოთნებში) ჩავყრიდით და ვინახავდით.”ამას ვრეცხავ და საწმინდოდ ვხმარობდით.”ადუღებულ წყალში ჩაყრიდნენ ამ გაცრილ და გამზადებულ კვახის კაკალს, ხარშვისას ის ნელ-ნელა ხაჭოსავით შედედდება. ,,ისეთი მოიწობოდა (დადუღდებოდა, მოიწვებოდა),როგორც ნადუღი იყო. მისცემდნენ საკმაზს, მარილს, ნიორს, ხახვს, ზეთოვნება თვითონ აქვს.” კვახი კაკალს როგორც ლობიო გაიკეთბია, ისე მოხარჩავდი და,როგორც ლობიო გაიკეთებია, იმფრად იქნებოდა, გასქელდებოდა.” გამზადებულს დაასხამდნენ ხის ჯამებზე და კვატუშებით (ხის კოვზები) მიირთმევდნენ.
კვახისწელა
კვახისგან აკეთებდნენ საჭამადს. ოღონდ ეს უფრო ზამთრისათვის იცოდნენ. ნედლ კვახს გათლიდნენ, გაკიდებდნენ მზეზე, გაახმობდნენ და ზამთრისთვის შეინახავდნენ. ზამთარში კი, როცა საჭამადის დამზადება უნდოდათ, დაალბობდნენ, მოხარშავდნენ და შეკაზმავდნენ. ,,ვუზამდით ნიგოზს და ხახვს, ძმარში შევსრისავდით, გავქნიდით და ისე ვჭამდით ზამთარში”. ასეთ საჭმელს კვახისწელა კაკალსაც უწოდებდნენ. ეს სიტყვა იმერულშიც დასტურდება: ,,კვახიწლა-კანგაცლილი გოგრის თასმისებური ანაჭრები, გამხმარს ხარშავენ და ნიგვზითა და ძმრით შეზავებულს შეჭამადად ხმარობდნენ.”(ივ.ქავთ.)ე.
ი. ნაწლავებივით წვრილად დაჭრილი იყო და ამიტომ ერქვა კვახისწლა. მინდვრის ფხალი გაზაფხულზე იცოდნენ საჭმელად ვარგისი ბალახების დაძებნა და ფხლად გამოყენება. ფხლად ხმარობდნენ ზერჩოს, ქათანაცრას , ჯიჯილაყას, დუხტს, ხბოშუბლას, მოლოქა, გლიხორხას, ქალშავას, ჯინჭარს, ია-იას. ამათ ყველაფერ მოხარშავდნენ ერთად და ნიგვზითა და ძმრით აკეთებდნენ.თიამულა: ბალახია, ფხლად ხმარობენ. ვარგისია გაზაფხულზე. ივის თავის გაკეთება. ,,წმინდა-წმინდა და პატარა კვიჭკვიჭებივით იცის თავი.” ,,კვიჭიჭი-თავს რომ გეიკეთებს იმას ვუძახით.” ,,თიამულა-ყანის ნიორი!(ა. მაყ). თიამულა გარეული სახელის. ,,გარეული პრასა”-ს ამას ადასტურებს შემდეგი მოსაზრებაც:,,აღ. საქართველოში მიღებული სახელის’’ გარეული პრასა-ს შესატყვისობად რაჭაში ,,თიამულა”(საკეთრივ ,,თიამულა” არის აღნიშნული)” (ივ. ჯავახ-საქართველოს ეკონომიური ისტორია;( წიგ.II;თხზV;თბ1986;გვ 230)მეჭეხი: ერთგვარი ბალახია. ახლადამოსულს გვიმრასავით შეკუმშული ფოთოლი აქვს. ახალამოსული ნორჩი ფოთლები და ყლორტები კეთდება, ,,მოხარშავდნენ, ძმარსა და ნიგოზში ასვრიდნენ, ახალი ამოსული კუკურები (კოკრები) რომ არის, მაშინ იჭმევა, მერე არ ვარგა.” ,,მეჭეხ=ი (გურ. ლეჩხ.)-,მკნძალა”(ა.მაყ). ერთგვარი ბალახია, დიდი. ამ ბალახის ჯიშებსაც კი არჩევდნენ ქალები. ,,ყველა გველერწო არ ვარგა, შავი გველერწო არის საჭმელი.” ეს ბალახი იკრიფებოდა გაზაფხულზე. ინახავდნენ ზამთრისათვის. ,,დაბწნიდნენ ქალის თმასავით, დავკიდებდით ჩრდილში, გავახმობდით ზამთრისათვის” ზამთარში დაალბობდნენ, მოხარშავდნენ და შეკაზმავდნენ. ,,ვუზამდით ნოგოზს, პიმპილს, წვნიანი იყო, ვჭამდით კვატუშებით”. ,,გველერწო-ძაღლნიორა. აღნიშნულია, რომ გველერწო რაჭული დიალექტის ფორმსს, ლეჩხუმურად კი ამ მცენარეს კოწიალე (ა. მაყ). ეწოდება. ,,ბალახია გველერწოს ნადარი, მთაზე იცოდა.” ამ ბალახის მოსაკრეფად ტყეში დადიოდნენ ქალები. ,,საირმის თავზე, ტყეში დავდიოდით მოსატანად.” იკაზმებოდა ისე, როგორც გველერწო. ჭამდნენ ნედლსაც. დანსაკუთრებით სამწყმსურში წასული ბავშვები, რომელთაცძველი ჭადის ნატეხი ჰქონდათ თან. ისინი წვადინელას აჭმევდნენ გუბიაში ჩამბალ მჭადს. ,,გუბიაში ჩავადგამდით მჭადის ნატეხს, დალბებოდა, ვჭამდით წვადინელთან ერთად.” ,,წვადინელა -თეთრყვავილა”(ა. მაყ).ზამთრისათვის შენახული გამხმარ ფხალს- ხმელი ფხალი ჰქვია. ხმელ ფხალად იცოდნენ ჯიჯილაყას შენახვაც. ,,სუფთა ფიცრებზე გავყრიდით და გაშრბოდა ის და ზამთარში ხარშავდნენ.” ,,ჯიჯილაყა-ჩვეულებრივი ჯიჯილაყა. ლჩ. წიწკა, წიწინაფხალი” (ა. მაყ).მოკრეფილ ბალახს ქალის თმასავით წნავდნენ და ისე ინახავდნენ. ,,მოვკრეფდით, დავბწნიდით და ზამთრისთვის ვინახავდით შიგ. იქნებოდა როგორც სუფინ და ისე ვჭამდით.’’ამ წვენში ქალაკოდას ბალახი მთელ-მთელად ეყარა. კოვზით რომ ამოიღებდნენ წვენს, ბალახი გრძლად ეკიდებოდა, მოხარშვისას ის ინარჩუნებდა თავის ფორმას, გრძელ-გრძელ წვრილად გადაიქცეოდა, დაჭრილი იყო და ამოკიალდებოდა (გრძლად ამოყვებოდა). ჩოუყრიდით (ჩავუყრიდით) ჭადს და კვატუშით ვჭამდით.’’ კვატუშ--ი 1)კუთხ. (რაჭ) დიდი კოვზი (ხისა) 2) კუთხ.(ლეჩხ) ურმის ან მარხილის კოფო. (დიალ. თეგლ).კანაფის თესლის შეჭამადი. საჭამადად იყენებდნენ კანაფის თესლსაც. მისგან აკეთებდნენ საჭამადს. დანაყავდნენ, კანს გააცლიდნენ, ფქვილივით რომ დარჩებოდა, მოხარშავდნენ ნიგვზის ზეთში და მზად იყო ფაფასავით მასა.შინდის საჭამადი. ამ საჭმლის გაკეთება იცოდნენ დიდ მარხვაში. ,,დავთეთქვავდით შინდს გამომშრალს, შევინახავდით და დიდი მარხვაში გავაკეთებდით. მოვხარშავდით, გავწურავდით, მივცემდით ნიორს, მარილს, პილპილს, შეკაზმავდნენ და ვჭამდით.’’
სოკოები
მანჭკნარა-ნედლიც კარგი იყო საჭმელად და გამხმარიც. აკეთებდნენ ნიგოზსა და ხახვში. ლეჩხუმურ დიალექტზე ამ სოკოს მანჭკვნარა ჰქვია, რაჭულად კი მაჭკვნარა. ,,მზეზე ახმობდნენ, დაკეპილს ხარშავდნენ, ნივრითა და მარილით შეკაზმავდნენ და ჭამენ.” (დიალექტ) საზოგადოდ კი ამ სოკოს ეწოდება-მანჭკვალა. ,,მანჭკვალა -რჭ. მანჭკუნარა; ლჩხ. ზმ. იმ. მანჭკალა. ,,მანჭკვალა -რწ. მანჭკუნარა; ლჩხ. ზმ. იმ. მანჭკვარა; გურ. მანჭკორა” (ალ. მაყ),,მანჭკუალა მანჭკვალა)- სოკოა კუნძზე ბმული; სოკოა ხის კუნძისა”(საბა) ,,მანჭკვალა”-საჭმელი სოკო-ქუდიანი სოკოების ჯგუფისა; იცის ჯგუფ-ჯგუფად ამოსვლა მოჭრილ ხეებზე, ხის ძირკვებზე და ცოცხალი ხეების ძირში; როგორც პარაზიტი მავნეა, იწვევს ხის ლპობას.”(ქეგლ).შინ მიიტანდნენ და მოხარშავდნენ. სულს არ შეუბერავდნენ,რადგან ,,სული თუ შეუბერე გამწარდება.” დაჭრილ ხახვს, ქონს მოხრაკავენ და შეურევენ მოხარშულ სოკოს, კარგი საჭმლი იყო, ლექსიკონში ნათქვამია: ,,არყა-არყა-სოკო. ფართო ქუდიანი, წვრილფეხა სოკო. იცის არყნარში. იჭმება.’(ქეგლ),,არყა-სოკ
ო- ხრაშუნა სოკო; იმ ვარყა-სოკო; გურ. სოკო-პიმპლა; აჭ. პირპილა” (ალ. მაყ.) ჭადუა- ისეთი სოკოა, რომელსაც არ შეწვა უნდა და არც მოხარშვა, ისე იჭმევა. ,,სულს შეუბერავდით და ვჭამდით ჭადუას, რძე გამოდის,” ,,ჭადუა საჭმელი სოკოა, ჭეჭკეტა, ჭადო” (ალ. ღლ) ,,ჭეჭკტა-სოკო-კხ. მჭადა” (ალ. მაყ); ,,ჭადა-სოკო-ზმ. იმ. მჭადიო, მჭადო; შუა იმ ჭადო”(ალ. მაყ).
საჭმელად ვარგოდა საჩეჩელა და მიქელა. ,,საჩეჩელა-სოკო-აჭ. კრავა; ქრთ. ჩიჩილა, ბაწარა (ბორჯომის რ.) (ალ. მაყ.)მიქელა ოქროსფერი ყვითელი სოკოა. ლექსიკონში ოდნავ შეცვლილი ფორმითაა. მისი სახელწოდება მოცმული ,,მიქლიო-რწ. ქათამბარკალა, ქათმიბარკალა;
|
· 
რესტორნების, კაფეების, ბარების, პაბების, ტავერნები, ვრცელი მიმოხილვა, შეფასება, რეცენზიები..
