რაც შეეხება ქართულ მითოლოგიურ გადმოცემებს, აქაც მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია საკრალურ ხესა და მასთან დაკავშირებული რწმენა-წარმოდგენებს. საქართველოს სხვადასხვა მხარეში წმინდა ხედ ითვლებოდა: მუხა, ცაცხვი, ვაზი, ტირიფი, ალვა, იფანი...
წარმართი ქართველები თაყვანს სცემდნენ მუხას. მათი წარმოდგენით, მუხა მოიაზრებოდა როგორც ნაყოფიერების, სიუხვის, ბარაქის, ჯანმრთელობის სიმბოლო. კოტეტიშვილის აზრით, ზოგადად მუხა უკავშირდება ღრუბელთა და ჭექა-ქუხილის ღვთაებას, როგორც საქართველოში, ისე სხვა ქვეყნებში (იტალია, გერმანია, საბერძნეთი) , ვერა ბარდაველიძის აზრით კი – მზის ღვთაებას.
არგონავტების მითში ოქროს საწმისი მუხაზეა ჩამოკიდებული (ამ მხრივ საინტერესო საინტერესო პარარლი ჩნდება ხეთურ მითთან თელიფინუს შესახებ - მოკვდავი და აღორძინებადი ღვთაების - თელიფინუს წინ - ეიას წმინდა ხეს დგავენ, რომელზედაც ცხვრის ტყავს ჰკიდებენ (საკრალურ საწმისს), საწმისი კი ნაყოფიერების, გამრავლების, დღეგრძელობის და ყოველივე სიკეთის სიმბოლოა.). ვ. კოტეტიშვილს მიაჩნია, რომ ეს გარკვეული საკრალური აქტი იყო. «იგივე მნიშვნელობა აქვს დღემდე შემორჩენილ წესს საღვთო მუხებზე (ცაცხვზე, იფანზე) ჯიხვის თუ ირმის რქების მიკვრას, ფერადი ნაჭრების ჩამოკიდებას, ღაზლის ძაფის ჩამოკიდებას.
მუხის კულტის კვალი ჩანს ქართულ ხალხურ სიმღერებში, უძველეს თქმულებებსა და ზღაპრებშიც.
მუხა, როგორც უკვე აღვნიშნე, ნაყოფიერებისა და სიცოცხლის მომნიჭებელ ძალად იყო მიჩნეული. ეს მოტივი კარგად ჩანს ლექსში „მამლი მუხასა“:
„მუხა წონწილებს, წონწილებს, მამლი მუხასაო,
წონწილებს და წაიქცევა, მამლი მუხასაო,
მუხისა ნადგომსა ძირსა, მამლი მუხასაო,
შიგაც რომ წყალი დგებოდა, მამლი მუხასაო,
იქაც რომ თევზი ჩნდებოდა, მამლი მუხასაო,
იმასაც ხომ დაჭერა უნდა, მამლი მუხასაო,
რითა და რითა შენ, ბიჭო, მამლი მუხასაო,
რითა და მოსეს ბადითა, მამლი მუხასაო
...ჩიტი ღობეზე შემოჯდა, მამლი მუხასაო,
იძახდა ქიშმიშობასა, მამლი მუხასაო
ღმერთმან ყველანი მოგასწროთ, მამლი მუხასაო
აღდგომა-ქრისტეშობასა, მამლი მუხასაო“.
ლექსში საინტერესოა თევზის გაჩენის მომენტიც. აქ თევზი შემთხვევით არაა მოხსენიებული. თევზი, ისევე, როგორც მუხა ძველ მითოლოგიაში გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ნაყოფიერების ღვთაების სიმბოლოა (ბევრ სხვა ქვეყნებში თევზი ხელახალი დაბადების სიმბოლოა). შემთხვევითი არ არის მისი კავშირი ქრისტესთანაც. ადრეულ ქრისტიანულ ლიტერატურაში იესო ქრისტე პირდაპირაა მოხსენიებული „თევზად“, ხოლო ქრისტიანები „მეთევზეებად“.. (ქრისტე პეტრეს და ანდრიას ეუბნება `მომყევით მე და ადამიანის მებადურებად გაქცევთ~.) რიტუალური ნაწილის კვინტესენციას წარმოადგენს მისი დასარული, სადაც კრისტალიზებული სახით არის მოცემული ლექსის არსი. გიორგი ჩიტაია, „სიცოცხლის ხის მოტივი ლაზურ ორნამენტში“ გამოკვეთილად საუბრობს სიცოცხლის ხის ჩანაცვლებაზე ნაყოფიერების მომნიჭებელი ძალით - თევზით.
საქართველოში წმინდა ხეთა შორის ყველაზე უფრო გავრცელებული მუხისა და ცაცხვის თაყვანისცემა იყო - აღნიშნავს ვერა ბარდაველიძე. ქართული გადმოცემა მოვგითხრობს, რომ მცხეთის სვეტიცხოვლის ეკლესიის ადგილზე ძველად მდგარა უზარმაზარი წმინდა მუხა, რომელსაც ხალხი თაყვანს სცემდა. მეფის გაქრისტიანების შემდეგ მუხა მოუჭრიათ და მის ადგილზე ჯერ ხის, შემდეგ კი ქვის ეკლესია აუშენებიათ.
მარტვილის ეკლესიის დაარსების ლეგენდის მიხედვით, დღევანდელი მარტვილის ეკლესიის ადგილას წმინდა მუხის ხე მდგარა, რომელთანაც პირველშობილი ვაჟები მიჰყავდათ და სწირავ¬დნენ (ამგვარი მსხვერპლთშეწირვის რიტუალზე ლაპარაკობს ესაია: „რომ გახურებულხართ მუხებს შორის, ყოველი ხემხვივანის ქვეშ, ბავშვთა დამკვლელნო ხევებში, კლდეთა ნაპრალებში“ (ესაია 57:5), სადაც ფრეზერის აზრით, აღწერილია მოლოქისადმი ბავშვების მსხვერპლად შეწირვის ჩვეულება, როდესაც, მოკლული ბავშვის სისხლს უსვავდნენ წმინდა მუხას, ან სისხლი რამენაირი ფორმით მიჰქონდათ შესაწირავად). მოგვიანებით ეს სასტიკი რიტუალი ღორების მსხვერპლთ¬შეწირვით შეცვლილა, ხოლო I საუკუნეში, გადმოცემის მიხედვით, ეს ხე ანდრია პირველწოდებულს მოუჭრევინებია და მის ადგილზე მარტვილის სახელით ცნობილი ეკლესია აუშენებიათ.
მუხისა და ცაცხვის თაყვანისცემაზე მეტყველებენ გეოგრაფიული ტერმინებიც. ამ მხრივ აღსანიშნავია «რკონი» და «ჭყონდიდი». ეს უკანასკნელი მეგრულად «დიდი მუხის სალოცავს ნიშნავს». რკონის ღვთისმშობლის ეკლესიის მახლობლად ცაცხვის ხეა, რომელიც წმინდა ხედ ითვლება (ხო იყავით წასულები ცოტა ხნის წინ). მაგრამ სახელწოდება «რკონი» მიგვანიშნებს იმაზე, რომ აქ ცაცხვზე ადრე მუხის თაყვანისცემა უნდა ყოფილიყო გავრცელებული.
მუხასთან ერთად დიდ თაყვანს სცემდნენ ცაცხვს, იმერეთში ცაცხვის შეშად მოჭრა და მისი შეშად ხმარება დიდი ცოდვა ყოფილა. იმ ადგილებში კი, სადაც ეკლესია არ იყო, მის მაგივრობას ცაცხვის ხეები სწევდნენ.
ხელშეუხებელი და შეუვალი იყო ფშავში სამლოცველო ხატების ადგილზე გაშენებული წმინდა ტყეები. სვანეთში კი გვხვდება ასწლოვანი ხეებით დაფარული ადგილები, იქიდან ნაფოტის გამოტანაც კი ღვთის რისხვას იწვევდა, მოავლენდა უჩვეულოდ მსხვილ სეტყვას. სვანეთში ასეთ წმინდა ხეებად ითვლებოდა ფიჭვისა და ნაძვის ხეები, მათთვის შესაწირავიც კი მიჰქონდათ და იქვე ლოცულობდნენ (საკრალურ ხეთა ჩამონათვალში არსად, არც ერთ წყაროში არ შემხვედრია წიფელა. თუმცა, რაჭაში, სოფელ შქმერის ზემოთ მინახავს ასეთი „წმინდა“ ტყე – წიფლის უზარმაზარი ხეებით დაფარული მომცრო გორაკი, რომელსაც იქაურები „ქოლოსს“ (!?) უწოდებენ).
ბარდაველიძეს მიაჩნია, რომ ხეებთან და ხევნარ-ტყესთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული წმ.გიორგისა და ღვთისმშობლის სახელები. ამას ადასტურებდა ქართული გადმოცემები და ლეგენდები. ისინი პირდაპირ მიუთითებენ წმინდა მუხის კავშირს წმინდა გიორგის კულტთან. ერთი გურული ლეგენდის თანახმად, მას შემდეგ, რაც XVII ს-ში ლეკებმა გურია დაარბიეს და დაანგრიეს წმ.გიორგის სახელობის ეკლესია, სოფლის მცხოვრებლებმა წმ.გიორგის ხატი მუხაზე იპოვეს და რამდენჯერაც სხვა ადგილზე გადაიტანეს, იმდენჯერ დაუბრუნდა წმინდა ხეს. შემდეგ ხალხმა მოჭრა ხე და მის ადგილზე წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია ააგო.
მარადმწვანე ურთხელის კულტი საქართველოს სხვადა¬სხვა კუთხეში არსებობდა. ეს ხე თითქმის ყველგან გვხვდება სხვადასხვა სახელწოდებებით. სამეგრელოში არსებობდა დღესასწაული - ურთხაობა, რომელიც გაზაფხულზე ტარდებოდა. რიტუალის შესასრულებლად მაღალ ურთხელს ირჩევდნენ, ხესთან შესაწირავით მიდიოდნენ და ლოცულობდნენ. ლოცვაში «წმინდა ხედ» მოიხსენიებოდნენ და შესთხოვდნენ საქონლის გამრავლებას, უხვ მოსავალს, ბედნიერებას, ავი თვალისაგან დაცვას. თავისთავად, საკმაოდ საინტერესოა ურთხაობის რიტუალი (ისევე როგორც სხვა რიტუალები ჩემთვის
), თუმცა ამ რიტუალების ცალ–ცალკე აღწერა ბევრ დროსა და ადგილს მოითხოვს. თუ დაგაინტერესებთ ვინმეს, მიგითითებთ მერე წყაროებს. ერთზე შევჩერდები მარტო. სამეგრელოში ურთხელს შვილების გამრავლებასა და გამარჯვებას შესთხოვდნენ. ამ რიტუალს ოჯახის დედა ასრულებს. ხესთან მოჰქონდათ მჭადის ფქვილისა და ღერღილისაგან გამომცხავარი კვერები, რასაც ურთხელის წიწვს ურევდნენ, კვერებს აცხობდნენ როგორც შვილების, ისე ხის სახელზეც და ლოცულობდნენ. თუ ბავშვი თან არ ახლდა დედას, მაშინ მას ურთხელის ტოტი სახლში მოჰქონდა და ავადმყოფი ბავშვის ოთახის კარზე დაამაგრებდა. ერთი კვირის შემდეგ კი ადრიანად მივიდოდა ხესთან და კვლავ შესთხოვდა ხეს ბავშვის ჯანმრთელობას. ლოცვით ხეს დაჩოქილი შემოუვლიდა. შემდეგ
ნახშირიანი ხელით ხეს ჯვარს დაუსვამდა და შუბლს მაგრად მიადებდა, რომ ჯვრის გამოსახულება გადასვლოდა, სახლში დაბრუნებული კი ბავშვს მიადებდა შუბლს მაგრად, რომ ჯვრის გამოსახულება აღბეჭდილიყო.ურთხელის კულტის ნაკვალევი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ეთნო¬გრაფიულ ყოფაშიც ვლინდება. ურთხელი წმინდა ხედ იყო მიჩნეული ფშავში. მისი ხელის ხლება და მოჭრა სასტიკად იკრძალებოდა. მას სალოცავთან ახლოს რგავდნენ. ის დაკავშირებული იყო მიცვალებულის კულტთანაც. ფშავში გავრცელებული წეს-ჩვეულების თანახმად, თუ ვინმე უგზო-უკვლოდ იკარგებოდა, მის სახელზე მოჭრიდნენ მის სიმაღლე ურთხელს და რიტუალის გათვალისწინებით და ყველა წესის დაცვით დაკრძალავდნენ.
კოსმიური ხის გამოვლინება ჩანს ქართულ ორნამენტშიც. ამ მხრივ აღსანიშნავია «სიცოცხლის ხის» მოტივის არსებობა ლაზური ტიპის სახლის შემკულობაში, რომელიც შეისწავლა გიორგი ჩიტაიამ. ეს მოტივი ხშირად გვხვდება ლაზურ ორნამენტში, როგორც ბუხრის შემკულობის ხის ნაწილებში, ასევე ბუხრის კამარებზე. მეცნიერი ყურადღებას ამახვილებს იმ გარემოებაზე, რომ სიცოცხლის ხის მოტივი წარმოდგენილია სწორედ ოდაში და არა სხვაგან. ოდის აუცილებელ ატრიბუტს ბუხარი შეადგენდა, რომელიც საოჯახო კულტის ცენტრს წარმოადგენდა და ისევე როგორც კერია, წმინდა ადგილად ითვლებოდა. მკვლევარი სიცოცხლის ხის მოტივს უკავშირებს არა მარტო ცეცხლსა და კერას, არამედ მიცვალებულის (წინაპრის) კულტსაც.
ისე, ცნობისათვის, ძალიან საინტერესო წიგნია. აღარა მაქვს, თორემ არ დაგზარდებოდით და დავასკანერებდი რაღაცეებს. ჩვენს მიერ განხილულ მაგალითებში საკრალური ხე უკავშირდება რა ერთის მხრივ ცეცხლსა და კერიის კულტს, მეორეს მხრივ მიცვალებულთა კულტს. ის წარმოადგენდა ამაღორძინებელ, გამანაყოფიერებელ და მაცოცხლებელ ძალას.
ამასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია ისიც, რომ სიცოცხლის ხის ეს სიუჟეტი მრავლად მოიპოვება საფლავის ქვებზეც. იმერეთსა და ქართლში, ჩიტაიას აზრით, ის უშუალოდ დაკავშირებულია მიცვალებულის კულტთან. მის არსებობა მიცვალებულთა კულტში გამართლებულია შემდეგი შეხედულებებით - საიქიოს სააქაოდ გაგრძელებად წარმოდგენა.
ძალიან საინტერესო მოტივები ვნახე წელს თუშეთშიც. ძველ ომოლში, ერთ–ერთ კოშკში მუზეუმი გაუხსნიათ, სადაც, ძველი საფლავის ქვებზე ნაპოვნი სიუჟეტების ასლები შეგიძლიათ ნახოთ. მართალია ამ ასლების გვერდით უცნაურ რაღაცეებსაც წააწყდებით (მაგ. ერთმანეთის ქვეშ ლამაზი კალიგრაფიით მიწერილი რომელიღაც ხვთისშვილის გამონათქვამი, იუნგის ციტატა არქეტიპების შესახებ და ნაწყვეტი შტაინერის რომელიღაც წიგნიდან), მაგრამ ეგ არაფერი - მოტივები მართლა საინტერესოა და არც ის ვიცი ჩართულია თუ არა უკვე რომელიმე გამოცემაში.
* * *
აბაკელია საკრალური ხის სიმბოლოებს საქართველოში სტატიკურ და მობილურ სიმბოლოებად აჯგუფებს. [ნ.აბაკელია, „მითი და რიტუალი ქართულ კულტურაში“]
სტატიკურ სიმბოლოთა რიცხვს მიეკუთვნება დედაბოძი, რომელიც საცხოვრებელისათვის (თავის მხრივ, საცხოვრებელი თავისი კამარითა და კერიით, მიკროკოსმოსს ეთანადება) საყრდენს წარმოადგენს და მსოფლიო ხის ფუნქციას ასრულებს. დედაბოძთან, კერიასთან სრულდება საკრალური ხის სიმბოლიკასთან დაკავშირებული მრავალი რიტუალი, საახალწლო, საქორწილო და ა.შ., რომლებიც ჩვენთვის საინტერესოა. დედაბოძი ასევე მარადიულობის სიმბოლოცაა.
„ჟინი ორთას“ რიტუალში მკაფიოდაა გამოხატული მსოფლიო ხისა და მასზე ჩამოკიდებული შეწირული ფრინველის სიმბოლიკა. რიტუალი ზაფხულში ტარდებოდა: ოჯახის უფროსი (მამაკაცი) საიდუმლოდ ასრულებდა ლოცვას ტყეში, ხეების ქვეშ. რიტუალისათვის მას სახლიდან მიჰქონდა დანა, შეშა, წყალი, ცეცხლი, ორი მჭადის კვერი და ერთი მამალი. მამალს ტყავს აძრობდა (ბუმბულიანად და ფრთებიანად) და ჰკიდებდა ხის წვერზე. ლოცვის დასრულების შემდეგ, მამაკაცი უხმობდა თავის ვაჟიშვილებს. ისინი ერთად წვავდნენ და შეექცეოდნენ სამსხვერპლო მამალს. თუ ერთი წლის მანძილზე მეხი მოკლავდა ცხოველს, ეს „ჟინი ორთას“ რისხვას მიეწერებოდა.
საკრალური ხის სიმბოლო ნათლად ჩანს ლეჩხუმში დადასტურებულ რიტუალში „ბატონების მისართმევი ხის ტოტის“ სახით, რომელიც წარმოადგენდა აყვავებულ ხის ტოტს, მორთულს სხვადასხვა ფერის ბაფთებით, ხილით, წითელი კვერცხებით, ფრინველების შეღებილი გმოსახულებებით და სხვა. რიტუალს „ხვამლობა“ ეწოდებოდა. ხვამლობა, რომელიც ქრისტიანულ სულთმოფენას ესადაგება, მოძრავი დღესასწაული იყო. ამ დღეს ყველა ასრულებდა ლოცვას, სახლში „დააბრუნებდნენ“ ტაბლას და ნიგვზის ხის ქვეშ გავიდოდნენ. აქ სრულდებოდა „სახვამლობო რიტუალი“. ლოცულობდა ოჯახის უფროსი ქალი, რომელიც აანთებდა ერთ სანთელს, კაკლის ხის ქვეშ მიყვანილ ბავშვებს თავზე სპეციალურად ამ დღისათვის დაკლულ და შემწვარ წიწილას შემოატარებდა და დალოცავდა. სახვამლობო კაკლები ეკუთვნოდა ოჯახს, უბანს, გვარს, სოფელს, რომელიც უმრავლეს შემთხვევაში ხველა-სახადისათვის იყო შეწირული. [ნ.აბაკელია, „კოსმოლოგიური სიმბოლოები დასავლეთ საქართველოში“]
სიცოცხლის ხის ვარიანტის მობილურ სიმბოლოს წარმოადგენს საქორწილო რიტუალებში ფართოდ გავრცელებული «მაშხალა» ან «ჩირაღდანი» (მრავალტოტიანი ხის ფორმის საგანი, რომელზედაც ჩამოკიდებულია ხილი, ჩურჩხელები, ყვავილები, პურის ცომისაგან გამომცხვარი ადამიანის და ცხოველების ფიგურები, მთლიანად მოხარშული ქათამი, რომელსაც თავზე ბუმბულს უტოვებდნენ), „ჯვრის პური“ (ზოომორფული ფიგურებით შემკული გამომცხვარი პური, რომელსაც მექორწილეებს მიართმევდნენ.). ი. სურგულაძე ერთმანეთს უკავშირებს ჩირაღდანის თავზე ბუმბულშერჩენილი ქათმის ჩამოკიდების წესსა და ჩიჩილაკზე გაპუტული შაშვის ჩამოკიდების ტრადიციას. მისი აზრით, ორივე შემთხვევაში რიტუალურმა საგანმა და მოქმედებამ შეინახა მათში დაცული ღვთაებრივი ხის სახე, რომელზედაც მითიური ფრინველები ბუდობენ.
ჩიჩილაკში, ისევე როგორც სიცოცხლის ხის სიმბოლოში, საინტერესოა ორი ყვინჩილას გამოსახულება. რელიგიის ისტორიიდან ცნობილია მაგალითები, როდესაც საკრალურ ხეზე ჰკიდებენ არა მარტო შეწირულ ფრინველს, არამედ ზოგადად სამსხვერპლო ცხოველის ტყავსაც (ზემოხსენებული თელიფინუს მითი, არგონავტების მითი).
სიცოცხლის ხესთანაა დაკავშირებული ქართველ მთიელთა დროშები. თ.ოჩიაურის მიხედვით, სამკადრეო ჯვართან სალაპარაკო სპეციალური ტერმინოლოგიით დროშას „ალვის ტანი“ ეწოდებოდა, რაც ნათლად მიუთითებს ამ საკრალური საგნის კავშირს ღვთაებათა კარზე ამოსულ ან ღვთაებათა საბრძანისის მითიურ ხესთან. წმინდა ხეებს უკავშირებს საკულტო დროშებს ვერა ბარდაველიძეც.
დროშა მთიელთა სლოცავებში მთავარ საკულტო შენობაში „დარბაზში“ ან „ბეღელში“ იყო დასვენებული. არსებობდა აგრეთვე სპეციალური ნაგებობა „დროშათა საბრძანისი კოშკი“, სადაც დროშა დაშლილ მდგომარეობაში ინახებოდა და მასთან მისვლა ყველას არ შეეძლო. თვითონ ხევისბერსაც განწმენდის (წმინდაობის) შემდეგ შეეძლო ამა თუ იმ დღეობისთვის „აეწყო“ დროშა, რომელიც შედგებოდა ხის ტარის, ლითონის ბუნიკის, ფერადი სამკადროებისა და ზანზალაკებისაგან. აწყობილი დროშის გატანა უკვე შესაძლებელი ხდებოდა და ის ადგილი, სადაც მას ხევისბერი დაჰკრავდა ნაკურთხად ითვლებოდა და იქ შესაძლებელი ხდებოდა რიტუალის ჩატარება. ფშავ-ხევსურთა დროშები ქალურ საწყისთან იყო დაკავშირებული.
„დროშა მართალია, ხელში მამაკაცს უჭირავს, მაგრამ ქალური წარმომავლობის საგნებითაა აგებული. მის შექმნაში ქალის ხელი მონაწილეობს. დროშას ებმის ქალთაგან შენაწირი - ბეჭედი, ყელსაბამი, შიბი, და რაც მთავარია, საკადრისები (სამკადროები, იგივე მანდილი). მანდილი დროშის ძირითადი ელემენტია და იგი გვხვდება დროშაზე ჯვარის ნიშნად და ქალზე პატივის ნიშნად». ფშავ-ხევსურთა წარმოდგენებში დროშა ხალხის წინამძღოლი, გაფანტული საყმოს შემკრები და მის გამაერთიანებელია. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ქალები საკადრისებს წმინდა ადგილზე მდგარ ხეებზეც აბნევდნენ, რომელიც უზარმაზარ უძრავ დროშად წარმოგვიდგება. აღსანიშნავია, რომ ქსნის ხეობაში შესამოსელს (თავშალს, ყელსახვევს, რომლითაც ქალები ხატის ტერიტორიაზე მდგარ ხეებს ამკობდნენ) „დროშას“ უწოდებდნენ. [ზ. კიკნაძე, «ქართულ მითოლოგიურ გადმოცემათა სისტემა»]
This post has been edited by rokapi on 26 Oct 2005, 01:28 
სიცოცხლის ხე, უხილავი რეალობა
