მადლობა, ძალიან ვიხალისე ნოდიას სტატიაზე
ვინაცვლებ ფეისბუქზე ლადარიას სტატიის ძებნაში....
* * *
იდოს აქაც.
ნოდარ ლადარია
ჩამოკვარცხლბეკდი, სოსელო!..
ძალიან მიყვარს ვაგნერი... არა, ვერდი და პუჩინი კიდევ უფრო მეტად მიყვარს, მაგრამ, რაც ვაგნერზე ვთქვი, ისიც არაა ტყუილი. ერთი სიტყვით, ვაგნერი მართლაც მიყვარს და პირადად მე ხელს არ მიშლის ამ კომპოზიტორის კულტურული როლი მესამე რაიხის ისტორიაში, ან თუნდაც ის, რომ ვაგნერის მუსიკა ისმოდა აუშვიცის რეპროდუქტორებიდან. ჩემი აზრით, ვერც ვაგნერი ”აკეთილშობილებს” საშინელებას და ვერც აუშვიცი ”ადანაშაულებს” მუსიკას — მით უმეტეს იმ მუსიკას, რომელიც მანამდე შეითხზა.
დიახ, მე მიყვარს ვაგნერი. მაგრამ არის ქვეყანა, სადაც ამ ჩემს სიყვარულზე ლაპარაკი სრულიად უადგილოა. უფრო მეტიც...
2000 წელს, იტალიაში ყოფნისას, რადიოთი მოვისმინე, რომ ისრაელში ჩასულმა გერმანიის წარმომადგენელმა თავის მშობლიურ ენაზე წარმოთქვა სიტყვა. ეს ფაქტი მოცემული იყო როგორც განსაკუთრებული შემთხვევა, რაღაც გარდატეხის მაჩვენებელი: პირველად ისრაელის სახელმწიფოს დაარსებიდან ოფიციალურ დონეზე აჟღერდა გერმანული ენა. თურმე არა მხოლოდ ვაგნერის მუსიკა, არამედ მისი ენაც კი ერთგვარი ტაბუ ყოფილა ისრაელში.
რას ნიშნავს ეს? თავისუფლების ნაკლებობას?
არა მგონია, ვინმემ სერიოზულად დაიწყოს იმის მტკიცება, რომ ისრაელში გერმანულის მცოდნე სანთლით საძებარია, ან რომ მოსადის თანამშრომლები აყურადებენ მოქალაქეთა ფანჯრებთან, ”ტანჰოიზერის” უვერტიურა ხომ არ ისმისო. სწორედ ეს არის მნიშვნელოვანი: არსებობს ადამიანების პირადი თავისუფლება და არსებობს სახელმწიფოს, თუ გნებავთ, მთელი ერის სიმბოლური ჟესტები, რომლითაც ის (თუნდაც პლანეტის სხვა კუნჭულში ეს ჟესტი სასაცილოდაც არ ეყოთ) გამოხატავს თავის დამოკიდებულებას ისტორიული და პოლიტიკური რეალობისადმი და თავის არსებით არჩევანს. რაც უფრო გამოყოფილია ერთმანეთისაგან და დაცულია გარედან ჩარევისაგან ეს ორი სფერო — პირადი და საჯარო — მით უფრო განვითარებული ეთქმის საზოგადოებას.
დიახ, ვაგნერის მუსიკა და ნაცისტების მყეფარე ბრძანებები ებრაელი ერის ისტორიაა — მათი გარემომცველი სინამდვილიდან ამოშანთვა კი სულაც არ ნიშნავს ისტორიის დავიწყებას: ეს წარსულის შენახვის, მისი სამარადისო მნიშვნელობის დაკანონების მწვავე და ეფექტური ხერხია. მოსპობა ყოველთვის როდი გულისხმობს დავიწყებას — ზოგჯერ ეს ყოველწამიერი გახსენების საშუალებაა. განსაკუთრებით მაშინ, როცა ამ საძულველი, შემაწუხებელი სინამდვილის მაგალითებით აღსავსეა არემარე...
ერთი სიტყვით, გორში სტალინის ძეგლის დემონტაჟზე მოგახსენებთ. მას შემდეგ, რაც საზოგადოების გარკვეულმა ნაწილმა (მასში მეც შევდივარ) მოითხოვა ძეგლის ცენტრალური მოედნიდან მოხსნა და მისი მუზეუმში გადატანა, ამის გარშემო დისკუსიამ კვლავ გამოიღვიძა, სამწუხაროდ, მხოლოდ სეზონური გრიპის ინტენსივობითა და ძველისძველი არგუმენტებით. არგუმენტებიდან კი მხოლოდ რამდენიმეს ჩამოვთვლი. მათი თანმიმდევრობა არ იქნება განპირობებული არც სიხშირითა და არც მნიშვნელობით — უბრალოდ, როგორც გამახსენდება...
1. ტურისტების სატყუარა. მართალი გითხრათ, არა მგონია, საქართველოში ტურისტთა ნაკადზე დიდ გავლენას ახდენდეს სტალინის ძეგლი გორის ცენტრალურ მოედანზე. თუმცა არგუმენტს, უფრო სწორად კი მისი წარმოშობის მოტივაციას ერთი პოზიტიური მომენტიც ახლავს: ბოლოს და ბოლოს, ძეგლის დემონტაჟი სტიმული იქნება სხვა ტურისტული რესურსების ამოქმედებისათვის, რითიც, როგორც ქართველი პოეტების შემოქმედებიდან შეიძლება დავასკვნათ, უხვად არის დაჯილდოებული ჩვენი კურთხეული მიწა-წყალი. იმედია, ძეგლის კულტურულ ღირებულებაზე არ ვიკამათებთ — ესთეტიკური თვალსაზრისით ეს მხოლოდ ”ერთი მსახიობის ფრიკ-შოუა” და მეტი არაფერი.
2. გორელებს არ ეკითხებით? — და რაო, გორელების შემოწირულობებით იყო ეს ძეგლი დადგმული? იმ ავადსახსენებელი ”ბოროტების იმპერიის” საკუთრების მემკვიდრე დღეს საქართველოს სახელმწიფოა, ჰოდა, ვის ბალანსზეც არის დღეს ხსენებული მონუმენტი, ის სამინისტრო თუ უწყება გამოძვრეს ბუჩქებიდან დღის სინათლეზე და მიიღოს შესაბამისი დადგენილება, რათა კიდევ ერთხელ სიმბოლურად დამტკიცდეს ქართველი ერის არჩევანი იყოს თავისუფალი და დამოუკიდებლად ისწრაფოს ხვალისკენ. თუ ვინმეს ექნება განსაკუთრებული სურვილი, თუ მართლაც არსებობენ თავგანწირული სტალინისტები, დადონ თანხა, ვის რამდენი შეუძლია და ემეტება, მიმართონ კომპეტენტურ ორგანოებს შესაბამისი მოთხოვნით, შეუკვეთონ მონუმენტი და აღმართონ სასურველ ადგილას თავიანთი სათაყვანებელი კერპი, ოღონდ არა ქალაქის მთავარ მოედანზე — იქ საჯარო და საერთო ინტერესების სივრცეა და არა პარტიკულარული ვნებების რეზერვაცია. ბოლოს და ბოლოს, ყველაზე მავნე და უბადრუკი იდეისადმი ერთგულებაც არ გამოდის მუქთად. დაუმტკიცონ ბელადს ერთგულება — სათქმელად მაინც დარჩებათ...
თანაც არავითარი ერთგვაროვანი, ჰომოგენური მასა ”გორელები” არ არსებობს — ასეთი რამ მხოლოდ ”კავკასიისა” და ”მაესტროს” ეთერში მოიპოვება, სადაც ცალკეული შეტყობინებების ავტორები რატომღაც ”კოლექტიურ” ხელმოწერებს ურთავენ ხოლმე: ”მთელი ქუთაისი შენთანაა”, ”კახეთი მხარს გიჭერს” და ა. შ.
აზრადაც არ მომივა, რომ ერთ ქალაქში, რაც არ უნდა ”პატარა” იყოს, ყველა ერთნაირად აზროვნებს და ერთი, თუნდაც საგრძნობი საკითხის შესახებ ერთი და იგივე აზრი ექნება. ამიტომაც გორელებისადმი აპელირება დემაგოგიაც არ არის — უბრალოდ ”რიჟა ბაზარია”, თანაც შეურაცხმყოფელი და ღირსების შემლახავი.
3. ამაზე უფრო მნიშვნელოვანი ვერაფერი ნახეთ? რაო, პრობლემები ცოტაა ქვეყანაში? — აი ეს არგუმენტი კი ნამდვილად იმსახურებს უფრო დაწვრილებით განხილვას.
იმისათვის, რომ გამოჩნდეს ამ შეკითხვის ფარული კავშირი საბჭოთა მენტალობის ღრმა პლასტებთან, გავიხსენოთ სხვა მტკიცებულება, რომელსაც ძალიან ხშირად იყენებენ ხოლმე სტალინისა და სტალინური პოლიტიკის გასამართლებლად: ”სტალინმა თვალუწვდენელი ქვეყანა ხის კავიდან ატომურ ბომბამდე აიყვანა”. ყოფით ვითარებაში ამ ფრაზას ხშირად მიაწერენ უინსტონ ჩერჩილს, მაგრამ ამის შესახებ არაფერი ვიცი.
სხვა სიტყვებით, საკითხი ეხება სტალინური პოლიტიკის ეფექტურობას. მაგრამ ეს პოლიტიკა დამყარებული იყო ძალიან მარტივ, უფრო სწორად, პრიმიტიულ მიდგომასთან, რომელიც შესამჩნევად ამართლებდა მხოლოდ საწყის ეტაპზე. ასეთ მიდგომას შეიძლება ვუწოდოთ, მაგალითად, ”ოჯახური”. რას ნიშნავს ეს? — როცა ქვეყანა მართლაც ხის კავით ჩიჩქნის მიწას, მის წინაშე რამდენიმე მნიშვნელოვანი პრობლემა დგას. რომელი? — ახლა ჩვენთვის ამას კი არა აქვს მნიშვნელობა, არამედ იმას, რომ პრობლემების რაოდენობა მცირეა.
არაა მეტალურგიული ქარხნები? — ავაშენოთ. არა გვაქვს ტრაქტორები? — გამოვუშვათ. საწყის ეტაპზე ეს მართლაც შთამბეჭდავია (მილიონობით შეწირულ ბიოგრაფიაზე ნუ გავამახვილებთ ყურადღებას — გრიშა ონიანი მაინც არ დაგვიჯერებს), მაგრამ მოგვიანებით, როცა ეკონომიკას მართლაც ეტყობა განვითარება, პრობლემების რიცხვი კი არ კლებულობს, არამედ იზრდება. აი, მიდგომის ხერხი კი იგივე რჩება — ადმინისტრაციულ-ბრძანებითი.
მაგრამ ადმინისტრაციულ-ბრძანებითი სისტემის კოლექტიურ გონებაში (რეალურად ეს ერთი ადამიანის, თვით სტალინის გონება იყო) ვეღარ ეტევა ყველა გადასაწყვეტი საკითხი. რჩება ერთადერთი გზა: აიღო წინა წლის მონაცემები და თითოეული პუნქტი რამდენიმე პროცენტით გაზარდო. რეალურად ასე ხდებოდა ეკონომიკის ”დაგეგმარება”... ამიტომაა, რომ ზრდის ტემპი მუდმივად ნელდებოდა, სანამ საბოლოოდ არ გაჩერდა; ამიტომაა, რომ საბჭოთა სახელმწიფოს გამოშვებული პროდუქციის მრავალფეროვნება აისახებოდა ”ნოლშესტსა” და ”ადინაცატს” შორის უმნიშვნელო განსხვავებებით, რაც ასევე სრულიად მიუღწეველი იქნებოდა იტალიური საავტომობილო მრეწველობის გარეშე.
რატომ ვუწოდე ამ სისტემას ”ოჯახური”? გავიხსენოთ ვლადიმერ ულიანოვ-ლენინის ცნობილი გამონათქვამი: ”ყველა დიასახლისს უნდა შეეძლოს სახელმწიფოს მართვა”. ჰოდა, სტალინიც ასეთი დიასახლისი იყო. დავაზუსტოთ.
— ვიყიდოთ სარეცხი მანქანა ”ბეკო”, — ამბობს ქმარი.
— მაგრამ ჩვენ უკვე გვაქვს სარეცხი მანქანა ”ბეკო”, — მიუგებს ცოლი და ეს სრულიად საკმარისი საბაბია შემოთავაზებული მოქმედების უარსაყოფად. ან კიდევ:
— რა დროს ეგაა, ბავშვების სწავლის ქირაა გადასახდელი! — ერთი სიტყვით, ვარიანტების რაოდენობა ასეთ პირობებში საკმაოდ მცირეა და მათ შორის პრიორიტეტთა დადგენა — ადვილი.
მცირე ეკონომიკების სამართავად ამგვარი მიდგომა სრულიად შესაფერისია. მაგრამ როცა საქმე სახელმწიფოს ეხება, მით უმეტეს, დიდ სახელმწიფოს, აქ პრობლემების რაოდენობა და მნიშვნელოვნება ერთ ან თუნდაც რამდენიმე პარალელურ ვერტიკალზე ვერ დალაგდება.
სწორედ ამ შეზღუდულ სტალინურ მიდგომას გულისხმობს ზემოთ მოყვანილი არგუმენტი. ამ მიდგომამ შეაღწია ჩვენს ყოფით ცნობიერებაში და გვგონია, რომ პრობლემების დაყოფა და გადაწყვეტა ასე შეიძლება: ჯერ ყველაზე მნიშვნელოვანი, მერე შემდგომი... სინამდვილეში კი რა ხდება? — ერთი აზრით შთაგონებული ადამიანები შეიკრიბნენ და წამოაყენეს მოთხოვნა: მათ არა აქვთ პრეტენზია, რომ ეს მოთხოვნა ასახავს სახელმწიფოსათვის ”ყველაზე მნიშვნელოვან” პრობლემას — ისინი დარწმუნებულნი არიან, რომ ეს პრობლემა არსებითია. გარდა ამისა, თითოეული მათგანი კიდევ სხვა ან სხვა რამდენიმე სფეროში საქმიანობს და იქ სხვა ადამიანებთან კავშირში სხვა პრობლემების გადასაწყვეტად იღწვის.
სწორედ ამგვარ მრავალფეროვნებას ვერ სცობს ზემოთ მოყვანილი და მესამე ნომრით აღნიშნული არგუმენტი. ”ყველაზე მნიშვნელოვანი” პრობლემა, საერთოდ, ფიქციაა. რა თქმა უნდა, ზოგადად სახელმწიფოებრივი გადასახედიდან ასეთი პრობლემის დასახელებაც შეიძლება და მოცემულ ისტორიულ ვითარებაში ეს ჩვენი ქვეყნის სრული დეოკუპაციაა. მაგრამ ამასაც ვერ მივუდგებით სტალინური საზომით: დეოკუპაცია არ არის სარეცხი მანქანის ყიდვასავით ერთჯერადი და მარტივი ქმედება. ეს პროცესია, რომელიც მოთმინებითა და თანმიმდევრულად უნდა ჩატარდეს და რომლის გზაზე სტალინის ძეგლის დემონტაჟსაც უჭირავს თავისი გარკვეული და საგრძნობი ადგილი.
არის თუ არა ეს ადგილი გადამწყვეტი ან არსებითი? — ხსენებული პრიმიტიული მიდგომა ვერ ასხვავებს აუცილებელისა და საკმარისის კატეგორიებს. მაგრამ მაინც შევეცდები...
არსებობს ვითარება, როცა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ერთიანი სივრცე, ერთი საყრდენი წერტილი. აუცილებელი არაა, ეს საყრდენი რომელიმე აკადემიურ ჭეშმარიტებას ეყრდნობოდეს. დარწმუნებული ვარ, ისრაელის კნესეტში ბევრს არ ექნება ჩამოყალიბებული კომპეტენტური აზრი ვაგენრის მუსიკასა და გერმანულ ნაციზმს შორის კავშირზე, მაგრამ ასეც რომ იყოს, ეს არაფერს შეცვლიდა. დიახ, ისრაელში შეიძლება არსებობდეს რადიკალური ებრაული სექტა, რომელიც ეწინააღმდეგება ისრაელის სახელმწიფოს არსებობას, მაგრამ დაუშვებელია ვაგნერის საჯარო შესრულება — ერთიც და მეორეც განპირობებულია სახელმწიფოებრივი შეგნების სიმწიფით.
საქართველოში ყველაფერი პირიქითაა: შესაძლებელია პარლამენტში 8 თუ 9 (რვა თუ ცხრა!!!) ხმა მოაგროვოს ომბდუსმენობის კანდიდატმა, რომელიც არათუ უბრალოდ ჰომოფობია, არამედ საეკლესიო და საერო სამართალს ურევს ერთმანეთში, მაგრამ ამას ყველა ჩუმად ყლაპავს; სამაგიეროდ, თუ საზოგადოების ერთმა ჯგუფმა მოითხოვა საქართველოს მტარვალის ძეგლის დემონტაჟი და მუზეუმში გადატანა, ეს უკვე საწინააღმდეგოდ მომართულ ხმათა წარმოუდგენელ პოლიფონიას იწვევს.
ვიღაცამ თქვა, სტალინის ძეგლის გადატანა საზოგადოებაში დაპირისპირებას შეიტანსო. შესაძლებელია, ასეც იყოს — მაგრამ ამ დაპირისპირებიდან გამოჩნდება, რამდენად ღირსნი ვართ განცხადებული არჩევანისა. მთავარია, სახელმწიფოს საჭეთმპყრობელებს ეყოთ ჯიგარი პოლიტიკური გადაწყვეტილების მისაღებად, რადგან სტალინის ძეგლი გორში იგივეა, რაც ჰიტლერის ძეგლი იერუსალიმში.
გორში ამ წუთებში სტალინის ძეგლის გადატანის, მოთხოვნით აქცია მიმდინარეობს
