სომეხი ხალხის ტრაგედიაში მეფის რუსეთის იმპერიაა დამნაშავემეფის რუსეთის წაქეზებამ სომხების ტრაგედია გამოიწვია. დაშნაკების და მეფის რუსეთის პოლიტიკამ სომეხ ხალხს ტრაგედია მოუტანა. თუქეთის, რუსეთის და დაშნაკების იმპერიულ ზრახვებს სომეხი და თურქი ხალხების ტრგედია მოჰყვა. რომ არა რუსული, თურქული და დაშნაკური იმპერიალიზმი, ამდენი სომეხი არ დაიღუპებოდა.
1914 წელს მოხდა დიდი ტრაგედია, თურქეთის იმპერიაში არეულობა იყო, რომელმაც გამიოწვია სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების და გასამხედროებული დაჯგუფებების შეტაკებები ერთმანეთთან და ეთნიკური ჯგუფების წინააღმდეგ.
რასაკვირველია, არც ერთი ერი არ არის დამნაშავე სხვა ერის წარმომადგენელთა ხოცვა-ჟლეტაში. ასეთ რამეს მხოლოდ ტერორისტები აკეთებენ, უბრალო ხალხი, ერი კი ამისთვის პასუხს არ აგებს. ამ საკითხში ახალმიკვლეულ გარემოებებზე გვესაუბრება ისტორიკოსი გურამ მარხულია.
_ რა მდგომარეობა იყო იმ დროს თურქეთში?
_ რუსეთ-თურქეთის 1877-1878 წწ. ომის შედეგად, სან-სტეფანოს ხელშეკრულების თანახმად თურქეთი კარგავდა ბალკანეთის დიდ ნაწილს _ სერბეთს, რუმინეთს, ბულგარეთი ავტონომიური სამთავრო ხდებოდა, ამის გარდა რუსეთის ფარგლებში გადავიდა სამხრეთ ბესარაბია, არდაგანი, ბაიაზეთი, ბათუმი და ყარსი. 1878 წ., როდესაც, რუსეთის ჯარი ანატოლიის სიღრმეში შევიდა და დაიკავა ყარსი, არზრუმი, ხოლო ბალკანეთის ფრონტზე _ გაათავისუფლეს ბულგარეთი და კონსტანტინოპოლს საფრთხე შეუქმნეს, სომეხმა რადიკალებმა ჩათვალეს, რომ დადგა მათი ეროვნული იდეის განხორციელების დრო. სომეხთა დეპუტაცია კონსტანტინოპოლის სომეხთა პატრიარქის ვარჟაბედიანის მეთაურობით კავკასიის მეფისნაცვალმა, დიდმა მთავარმა მიხეილ ნიკოლოზის ძე რომანოვმა მიიღო. იმავდროულად, სომეხთა პატრიარქმა ნერსესმა სომეხი ერის სახელით რუსეთის მთავრობას მიმართა და “მფარველობა” ითხოვა.
სომეხთა ამ ინიციატივის გამო სან-სტეფანოს ხელშეკრულებაში შეტანილი იქნა §16, რომლის თანახმადაც თურქეთი კისრულობდა ვალდებულებას, იმ ვილაიეთებში, სადაც კომპაქტურად იყო დასახლებული სომხური მოსახლეობა, ჩაეტარებინა რეფორმები, რომელიც თვითმართველობის მათთვის გადაცემას ითვალისწინებდა.
სომეხთა ასეთმა მოქმედებამ მნიშვნელოვნად გაამწვავა ურთიერთობა სულთანის იმპერიულ მთავრობასა და თურქეთის სომხურ მოსახლეობას შორის.
_ ვინ ხელმძღვანელობდა სომხების მოძრაობას?
_ 1890 წ. თბილისში, სომეხმა ნაციონალისტებმა ხ. მიქაელიანმა, ს. ზავარიანმა, ს. ზორიანმა და სხვ. შექმნეს სომხური ნაციონალისტური პარტია _ “დაშნაკცუთუნი”, რაც “კავშირს” ნიშნავს.
დაშნაკცუთუნის პირველი პროგრამული დოკუმენტიდან ჩანს, რომ ეს იყო აგრესიული სამხედრო-პოლიტიკური ორგანიზაცია.
პარტია აპირებდა ე.წ. თურქეთისა და რუსეთის სომხეთის გაერთიანებას, ხოლო რაც შეეხება პროგრამა მაქსიმუმს, დაშნაკების მიზანი იყო “დიდი სომხეთის” შექმნა “ზღვიდან ზღვამდე”.
სომხეთის ასეთი სახელმწიფოს შექმნა შეიძლებოდა მხოლოდ მეზობელი სახელმწიფოების ტერიტორიების ხარჯზე, მხოლოდ იმ ხალხების სისხლის ფასად, რომლებმაც ოდესღაც მიიღეს ისინი და თავიანთ მიწაზე დაასახლეს.
დაშნაკცუთუნის აქტივისტების საქმიანობა სამხრეთ კავკასიაში შეუმჩნეველი არ დარჩენია რუსეთის ოფიციალურ ხელისუფლებას. XIX ს-ის 90-იანი წლების ბოლოს მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება დაებრუნებინათ სომეხი ლტოლვილები ოსმალეთის იმპერიაში. მაგრამ 1898 წლის 19 ივნისს ნიკოლოზ II-ის ბრძანებით, “ახალ განკარგულებამდე შეჩერდა სომეხთა გადასახლება”.
_ ეთნიკური სურათი, როგორც სამხრეთ კავკასიაში, ისე თურქეთში რამდენად აძლევდათ ხელს დაშნაკებს მიზნის მისაღწევად?
_ პირველ ეტაპზე, მათთვის მთავარი “დიდი სომხეთის” სახელმწიფოსთვის ეთნიკური ნიადაგის მომზადება იყო, რადგან სამხრეთ კავკასიის არცერთ გუბერნიაში ისინი უმრავლესობას არ შეადგენდნენ, თვით ერევნის გუბერნიაში მოსახლეობის 70% მუსლიმური, ანუ აზერბაიჯანული იყო. ეთნიკური სურათი შეიცვალა მხოლოდ სომხური მოსახლეობის სპარსეთიდან და თურქეთიდან გადმოსახლების შედეგად.
1905 წ. 7 თებერვალს ქ. ბაქოში სომხური ტერორისტული ორგანიზაციის _ დაშნაკცუთუნის წევრებმა არეულობის შექმნის მიზნით ასამდე მშვიდობიანი მცხოვრები დახოცეს.
1905 წ. 11 მაისს ქ. ბაქოში ხუთმა სომეხმა ტერორისტმა მოკლა თავადი მ. ნაკაშიძე და გ. თაყაიშვილი, რომლებიც კავკასიის ხალხების მეგობრობის პოზიციიდან გამოდიოდნენ. თვითმხილველ, პ. შუბინსკის მოგონებებიდან ირკვევა, რომ მკვლელობის ფაქტთან დაკავშირებით გავრცელებულ პროკლამაციებში აღნიშნული იყო, რომ ეს განხორციელდა სომხური ტერორისტული ორგანიზაციის “დაშნაკცუთუნის” მიერ. ზოგი ცნობით, ერთ-ერთი მკვლელი დრასტამატ კანაიანი (დრო) იყო.
1905 წ. 3 ოქტომბერს დაბა სირხავენდში სომეხმა ტერორისტებმა მხეცურად დახოცეს ათასამდე აზერბაიჯანელი, არ დაინდეს არც მოხუცები, ქალები და ბავშვები. ამ მოვლენის ორგანიზატორი პარტია “დაშნაკცუთუნი”.
1905 წ. 21 ნოემბერს თბილისში და მის გარეუბნებში, სომხური ტერორისტული ორგანიზაციის “დაშნაკცუთუნის” მებრძოლებმა, საქართველოს ისტორიაში ქართველთა ყველაზე სისხლიანი ხოცვა-ჟლეტა მოაწყვეს. ამ მოვლენის თვითმხილველების მოწმობით, სომხური ბანდები “ათავისუფლებდნენ ადგილებს” ჩამოსული სომხებისათვის. მათ ამოწყვიტეს თბილისის უბნების ქართული მოსახლეობა, თბილისის გარშემო სოფლებში _ ქართველი მართლმადიდებელი გლეხები, ამასთან მათ არ დაინდეს არც ბავშვები, ქალები და მოხუცები. ეს ფაქტი ქართულ ისტორიოგრაფიაში ნაკლებადაა შესწავლილი და დამატებით კვლევა-ძიებას და მკაცრ შეფასებას მოითხოვს.
დაშნაკთა ბელადები ხვდებოდნენ, რომ მხოლოდ ტერორისტული აქტებით ეთნიკური ბაზის მომზადება მომავალი დამოუკიდებელი “დიდი სომხეთის” სახელმწიფოსთვის საკმარისი არ იყო. მათ სჭირდებოდათ ისტორიული ნიადაგის შექმნა. ამ მიზნით მსოფლიოს სხვა და სხვა ქვეყნებიდან, დაიწყეს გაძლიერებული ზრუნვა სომხეთის განსაკუთრებული ისტორიის შესაქმნელად.
მათ სომხეთის საზღვრები ისე “გააფართოვეს”, რომ თვით დამკვეთებსაც არ სჯეროდათ წარსულში ასეთ საზღვრებში სომხეთის არსებობის და მომავალში შექმნის. მიუხედავად ამისა, ისინი მაინც ცდილობდნენ მსოფლიოს დარწმუნებას იმაში, რომ ეს ტერიტორიები უდავოდ სომხურია. ამ მიზნით ისტორიულ ლიტერატურაში შეგნებულად შემოიტანეს და დაამკვიდრეს ისეთი ძველი და ახალი ცნებები, როგორიცაა: “დიდი სომხეთი”, “დასავლეთ სომხეთი”, “თურქეთის სომხეთი”, “სომხეთის ზეგანი”, “სომხური საკითხი” და სხვა.
ეთნიკური ტერიტორიის მოსამზადებლად დაშნაკთა ბელადებმა მეფის ხელისუფლებას მოსთხოვეს ახალი ადმინისტრაციული რეფორმის გატარება და ქართული, ბორჩალოსა და ახალქალაქის მაზრებიდან ალექსანდროპოლის სომხური გუბერნიის შექმნა. მაგრამ რუსებმა მოახლოებული მსოფლიო ომის გამო დაძაბული ვითარების შექმნა სამხრეთ კავკასიაში მიზანშეწონილად არ მიიჩნიეს.
ამიტომ, რუსეთის ხელისუფლებამ სომეხ ნაციონალისტებს ოსმალეთის იმპერიის აღმოსავლეთ ვილაიეთზე მიუთითა.
_ ე.ი. რუსეთის იმპერიამ წააქეზა?
_ უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთისა და ევროპის ქვეყნების დამნაშავე დიპლომატიამ თავისი გეოპოლიტიკური მიზნების განსახორციელებლად ვერაგულად შთააგონეს სომხებს, რომ მათი მდგომარეობა თურქეთში მძიმეა და რომ ამ მდგომარეობიდან გამოსვლა შეიძლება.
სომეხმა რადიკალებმა იცოდნენ, რომ მშვიდობიანი გზით ე.წ. “თურქთის სომხეთის” განთავისუფლება ვერ მოხერხდებოდა, საჭირო ხდებოდა შეიარაღებული აჯანყების ორგანიზება.
1914 წ. 21 თებერვალს რუსული პოლიტიკის წაქეზებით ყარსში სომხურმა ბანდფორმირებებმა დახოცეს 30000 ეთნიკური თურქი. ჩვილ ბავშვებს ართმევდნენ დედებს და ცეცხლში აგდებდნენ. ამ დახოცვის ერთ-ერთი ორგანიზატორი იყო თურქეთის პარლამენტის დეპუტატი _ სტეპან ტერ-დანიელიანი.
1915 წ. გაზაფხულში, როდესაც რუსეთის ჯარმა დაიწყო კონტრშეტევები თურქეთის სახელმწიფოზე, დაშნაკცუთუნის ემისარებმა მიმართეს ტერიტორიის გათავისუფლების ტაქტიკას, მათ დაიწყეს ფართომასშტაბიანი შეიარაღებული აჯანყება ვანის ვილაიეთში, საბრძოლო მოქმედების ეპიცენტრში. დაშნაკთა რაზმების მიერ დაკავებულ სოფლებში ათასობით ეთნიკური თურქი იხოცებოდა, მათ ახრჩობდნენ მდინარეებში, აგდებდნენ ჭაში და შემდეგ ქვებით ავსებდნენ.
სომეხთა ასეთმა მოქმედებამ აიძულა თურქეთის ხელისუფლება 1915 წ. 24 აპრილს მიეღო გადაწყვეტილება სომხური მოსახლეობის თურქეთიდან დეპორტაციის შესახებ.
მაშასადამე, “დაშნაკცუთუნის” ემისარების იმპერიული მიზანი, დაეპყროთ თურქეთის ტერიტორიის ნაწილი, და შეექმნათ “დიდი სომხეთი” ზღვიდან ზღვამდე, თურქთის სომხური მოსახლეობის დეპორტაციით და გენოციდით დასრულდა. თუმცა ეს არაფრისდიდებით არ ამართლებს თურქეთის სულთანს.
_ ამ ტრაგედიის შემდეგ, რომელიც მათი და რუსეთის იმპერიის გამოისობით შეემთხვა მათ ხალხს, თუ შეიცვალა დაშნაკცუტუნის პროგრამა?
_ დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ სომხეთის დაშნაკურმა მთავრობამ საქართველოს ტერიტორიული პრეტენზიები წაუყენა და მოითხოვა ახალქალაქის, ახალციხის და ბორჩალოს მაზრის სომხეთის საზღვრებში მოქცევა. მეტიც პრეტენზია თითქმის მთელ აღმოსავლეთ საქართველოზე გამოითქვა და თვით თბილისიც კი აღმოსავლეთ სომხური ცივილიზაციის ცენტრად გამოცხადდა.
1918 წ. 7 დეკემბერს დაშნაკები არ მოერიდნენ მეგობარ ქართველ ერს, ქართულ სახელმწიფოს და საქართველოს წინააღმდეგ ომი წამოიწყეს, მაგრამ დამარცხდნენ და მიზნის განხორციელება ვერ მოახერხეს. დაშნაკცუთუნმა, სამწუხაროდ, სომხურ ეროვნულ მისწრაფებაში ტრაგიკული როლი შეასრულა და 1920 წ. ნოემბერში ისინი იძულებული გახდნენ დროებით ჩრდილში გადასულიყვნენ.
გაიოზ მამალაძე, ჯორჯიან თაიმსი * * *
ეჩმიადინის სინოდის პროკურორის ა. ფრენკელის ცნობა წარდგენილი წმინდა სინოდში 1907 წელს1826 წელს ეჩმიადინის საპატრიარქოს ლიკვიდაციის და 1836 წ. ალბანეთის საპატრიარქო ტახტის დახურვის შემდეგდ წმინდა სინოდმა ამირკავკასიაში ჩამოაყალიბა რამდენიმე კონსისტროია. წმინდა სინოდის მიერ პროკურორად დანიშნულმა ა. ფრენკელმა 1907 წელს წმინდა სინოდს იმპერატორისათვის გადასაცემად წარუდგინა ფრიად საინტერესო დოკუმენტი, რომელიც ახასიათებს გრიგორიანული ეკლესიის მდგომარეობას XX საუკუნის დასაწყისისათვის.
ეჩმიადინის სინოდის პროკურორი ა. ფრენკელიისტორიულად დიდმა სომხეთმა, რომელმაც IV ხაუკუნეში მიიღო ქრისტიანობა, V ასწლეულში დაკარგა ყოველგვარი პოლიტიკური დამოუკიდებლობა და იმყოფებოდა დროებით სპარსების (ზოროასტრას სწავლება), ბიზანტიის, არაბების, თურქ-სელჯუკების და სხვა დამპყრობლების ხელისუფლების ქვეშ. გამარჯვებულების ხელისუფლების ქვეშ განაწილებული ადრინდელი სომხეთის სხვადასხვა ოლქი ცხოვრობდა, ვითარდებოდა და იმუშავებდა თავის სოციალურ და საეკლესიო ურთიერთობებს იმ პირობებთან და სახელმწიფოებრივ წყობასთან შემგუებლობით, რომელი სახელმწიფოც მას ფლობდა, მეტ-ნაკლებად კარგავდა ურთიერთშორის კავშირებს, ამ მდგომარეობის მიხედვით თითოეული ოლქი, აგრძელებდა რა სომხური გრიგორიანობის სიწმინდის დაცვასა და დოგმატების ხელშეუხებლობას, განიცდიდა ძლიერ დენაციონალიზაციას ენაში, სამართალსა და ადათებში.
აქ ლაპარაკი არ არის თურქეთის, ეგვიპტის, სპარსეთის და ინდოეთის სომხობის შესახებ – თუ ავიღებთ მარტო ჩვენს ამიერკავკასიის სომხობას – წავაწყდებით საინტერესო ფაქტს: თბილისის სომხობა (ქართული გავლენა), აკულის სომხობა, ელიზავეტოპოლის და ყარაბახის სომხობა (სპარსული გავლენა) და ახლაქალაქისა და ახალციხის სომხობა (თურქული გავლენა) – თითქმის ვერ უგებენ ერთმანეთს და ქორწინებები მათს შორის იშვიათია.
სომეხი ხალხის ისტორიულმა ბედმა უტყუარი სისზუსტით დაადასტურა ამ ხალხის სრული უუნარობა თვითმყოფადი სახელმწიფოებრიობის, სახელმწიფო ორგანიზმის ჩამოყალიბების საქმეში, დაადასტურა ამ ხალხის სრული უუნარობა უმაღლესი ცივილიზაციის საწყისების აღქმაში, ასე რომ, რამდენიმე ათასწლეულის განმავლობაში, ისტორიას არ ჩაუწერია არცერთი სახელი სომეხისა მეცნიერებისა და ხელოვნების მნათობთა რიგებში.
ძველ დიდ სომხეთს შემდგომაც კანონთა კოდექსი არ დაუტოვებია, თუ არ ჩავთვლით სწავლული ბერის მხიტარ გოშის კანონთა კრებულს, რომელიც წარმოადგენს მოსეს, ბიზანტიური კანონების და ზოგიერთი სომხური ხალხური ადათის უბადრუკ კომპლიკაციას.
ეს მდგომარეობა არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება მივაწეროთ ცუდ საყოფაცხოვრებო და პოლიტიკურ პირობებს, რის საპირისპირო მაგალითს წარმოადგენს ებრაელები, რომელმაც კაცობრიობას მისცა დიდი მოაზროვნე-ხელოვანები. თუ ყურადღებით წავიკითხავთ საუკეთესო სომეხ ისტორიკოსებს, ძველსა და ახლებს, მაშინ შევძრწუნდებით იმ ბნელი აზრებით სომხეთის სინამდვილეზე, რომელიც გააჩნდათ ამ ხალხის გამოჩენილ მოაზროვნეებს.
სიხარბე, ინტრიგები, ფიცის გატეხვა, მექრთამეობა, მონური მორჩილება წარმოჩინდება ამ ტომის უმთავრეს ეროვნულ თავისებურებებად. ამ ჩვევების წყალობით სომეხი ხალხი თავს აღწევდა გაბატონებულ ერთან ასიმილაციას. რამოდენიმე წლის წინანდელმა ეგზომ მოდურმა „ეროვნულ-რელიგიურმა საკითხმა“ კი თავისი ნამდვილი მნიშვნელობა სულ ცოტა ხნის წინ შეიძინა, აქამომდის კი სომხები წარმოადგენდნენ რენეგატობის ნოყიერ ნიადაგს, რამეთუ ამასთან იყო დაკავშირებული პატივი და პირადი მატერიალური სარგებელი. სამწუხაროდ, როდესაც წარმოიშვა იმპერატორ ნიკოლოზ I გამონათქვამი „დიდი ადამიანის“ რანგებად დაყოფის შესახებ, სომხებმა წამსვე მიიღეს დიდი მნიშვნელობა და მათზე დაიწყეს სრულიად გაუმართლებელი დიდი იმედების დამყარება.
ჩვენი წარგზავნილები პორტში და მათთან ერთად საგარეო საქმეთა სამინისტრო მთავრობას თავს ახვევდნენ აზრს აღმოსავლეთში რუსეთის პოლიტიკის ინტერესებისათვის თურქეთის სომხობის თანადგომის უზრუნველყოფის უაღრესი მნიშვნელობის შესახებ, რაშიც ეს თანადგომა, სხვათა შორის, თითქოსდა უნდა განხორციელებულიყო შემდეგი პირობებით:
1) თუ ყოველთა სომეხთა კათალიკოსის რაგში წამოყენებული იქნებოდა რუსული ინტერესებისათვის ერთგული კანდიდატი;
2) თუ ეს კანდიდატი შეძლებდა თურქეთის სომხობის თავის საულიერო მორჩილებაში მოყვანას.
ამ ყოველგვარ საფუძველს მოკლებულმა მცდარმა აზრმა წარმოშვა ჩვენი მთავრობის მხრიდან შეწყნარებული რიგი დათმობებისა, რომელმაც ბიძგი მისცა მომავალი სომეხი კათალიკოსების გამოძალვის პრეცენდენტს 8ალბათ იგულისხმება სამწყსოებიდან ფულის გამოძალვის პრევცენდენტი – მთ. ა.ს.) მათთვის იმ გამონაკლისი მდგომარეობებით, რომლებიც რეგლამენტირებულია 1836 წლის კანონით და კიდევ უფრო მეტად სანქცირდება კავკასიის ახლანდელი უფროსობის მიერ. ითვალისწინებენ რა მომავალ სარგებელს კვაზი-მთავრობისეული კანდიდატის კათალიკოსად არჩევიდან, მხედველობის გარეშე სტოვებდნენ იმას, რომ საქმე ჰქონდათ მონობით გახრწნილ გაიძვერა აზიატებთან, რომელთაც ცივილიზაცია მხოლოდ ზედაპირულად შეეხოთ, თუნდაც არაფერი ვთქვათ იმის შესახებ, რომ ყველა ქრისტიანული და მუსულმანური აღმოსავლეთის მიერ აბუჩად აგდებულ და შეძულებულ სომხობასთან.
ამ ჩვენს მიერ მომზადებულმა ნიადაგმა, მათავრობისაგან დაუსჯელმა კანონსაწინააღმდეგო ქმედებების მრავალწლოვანმა პრაქტიკამ სომხებს შორის შექმნა უაღრესად ხელსაყრელი სარბიელი ადგილობრივი და უცხოური წარმომავლობის ყველა შეფერილობის ანტისამთავრობო საზოგადოებებისათვის. XVIII საუკუნემდის, როდესაც დაიწყო რუსეთის წარმატებული მოქმედბა მუსულმანურ ახლო აღმოსავლეთზე, თურქეთსა და სპარსეთს შორის გაყოფილი სომხების უმრავლესობა არაფრით არ რეაგირებდნენ მუსულმანური ბატონობის წინააღმდეგ, ასე რომ სომხები სულაც არ ცხოვრობდნენ უარესად, ვიდრე სულთნისა და შაჰის სხვა ქვეშევრდომები.
სომხები სწრაფად შეძვრნენ თავიანთი დამპყრობლების მართველობითსა საფინანსო სფეროებში, მოიხელთეს რა თითქმის მთელი ვაჭრობა და კრედიტები. მუსულმანმა მმართველებმა აღიარეს სომეხი კათალიკოსების სუვერენიტეტი საეკლესიო საქმის მმართველობაში, სომხეთის ისტორიამ კი იცის მრავალი პატრიარქი, რომლებიც თავიანთი სამწყოსაგან თურქი ზაფტებისა და სპარსი ფარაშების დახმარებით ითრევდნენ სოლიდურ თანხებს. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს თავისებური წესრიგი სომხეთის ეროვნულ სიამაყეს მნიქვნელობად აქცევდა, ასე რომ ხელისუფალ კათალიკოსის სახით იქმნებოდა ხალხის მეთაურის ილუზია. არც თურქები, არც საპრსელები არ ერეოდნენ ჩვეულებრივ წვრილი სათემო ერთეულების სომხურ სამართალსა და წესრიგში.
XIX საუკუნის პირველ მესამედს, რომელიც ხასიათდება ბევრი პატარა ხალხის ეროვნული თვითშეგნების გაღვიძებით, არ შეეძლო უკვალოდ ჩაევლო სომხებისთვისაც, მითუმეტეს, რომ რუსეთის მიერ თურქეთისა და სპარსეთის წინააღმდეგ წარმატებული ომების შემდეგ, რომლელმაც ჩამოაშორა სომხებით დასახლებული რამოდენიმე პროვინცია, შეუძლებელი იყო სომხებში არ გეაჩინა მუსულმანური უღლის საბოლოო გადაგდების იმედი. სომხებს შორის გაღვიძებულმა ეროვნულმა თვითშეგნებამ მიიღო მიმართულება, რომელიც მსგავია უცხოელთა მიერ დამონებული ხალხებისთვის. პატროიტებმა და საზოგადო მოღვაწეებმა, ყურადღება მიაპყრეს ლიტერატურის, ეროვნული თეატრის და ხელოვნების აღდგენასა და შექმნას. ეროვნული თვითშეგნების გაღვიძებას წინაპრების გმირობის (თუნდაც აპოკრიფული) მაგალითზე ახალგაზრდობის აღზრდით და ამის მსგავსის.
ამის შემდგომ, ბუნებრივია, პროგრამაში უნდა შესულიყო მთავრობის წინააღმდეგ აქტიური ბრძოლა, მოცემულ შემთხვევაში თურქულთან. ასე რომ იმდროინდელი სომხები რუსეთში მხსნელს ხედავდნენ. ამის შესაბამისად გასული საუკუნის ყველა სომხური საიდუმლო თუ აშკარა ეროვნულ-რელიგიური საზოგადოება შეიძლება დავყოთ ორ ჯგუფად:
1) რუსეთში სომხურ საზოგადოებებს რესეთის ქვეშემრდომ სომხებთან დამოკიდებულებაში გააჩნდათ სუფთა რელიგიურ-საგამნამათლებლო ხასიათი. მათი ყოველგვარი სწრაფვა მიმართული იყო მანამდე არ არსებული სალიტერატურო-სასაუბრო, ყოველ სომეხთათვის საჭირო ენის შექმნისაკენ, ხალხისთვის ეროვნული სკოლების შექმნისა და კათალიკოსის პრესტიჟის აღდგენისაკენ, როგორც ხალხის მეთაურისა, რომელიც მთელი ერის მიერაა არჩეული.
რუსეთში უსაფრთხოდ მყოფ ამ ორგანიზაციებს კავშირი ჰქონდათ თურქეთის სომხობის მსგავს ორგანიზაციებთან, რომელთაც ეხმარებოდნენ თურქეთის მთავრობის წინააღმდეგ მიმართულ რევოლუციურ ქმედებებში.
2) თურქეთში სომხური საზოგადოებები ატარებდნენ აშკარა რევოლუციურ ხასიათს, ისინი იყვნენ არა იმდენად საგანმანათლებლო საქმიანობით დაკავებული, რამდენადაც თურქეთის მთავრობის წინააღმდეგ რევოლუციური ბრძოლით, სახელდობრ, როდესაც სომხებმა ლონდონში, ლოზანაში, ჟენევაში ევროპის რევოლუციური ორგანიზაციების ფაქტიური მხარდაჭერა ჰპოვეს, ამავე დროს ჰპოვეს თანაგრძნობა ახალგაზრდა თურქებს შორისაც. არის საფუძველი ვარაუდისა, რომ ჩვენი მთავრობა გასული საუკუნის 30-80 წლების პერიოდში, სულ მცირე, იგნორირებას უკეთებდა (იქნებ სარგებელსაც ხედავდა) რუსეთისა და თურქეთის სომეხთა ორგანიზაციების კავშირებს.
რუსეთის საზღვრებიდან თურქეთში დაუბრკოლებლივ მიედინებოდა იარაღი, საბრძოლო მასალა და დიდძალი ფული და მოხალისე სომხები. პოლიტიკურად დევნილი სომხები ჰპოულობდნენ უსაფრთხო თავშესაფარს ჩვენი ქვეყნის სასაზღვრო პროვინციებში და ამჟამადაც ამ ლტოლვილებმა თავი მოიყარეს კავკასიაში, მათი რიცხვი 50 000 მეტია.
ნახევარს ამ დაუპატიჟებელი სტუმრებისას არ გააჩნია ლეგიტიმაცია. დამნაშავეთა უმრავლესობა აღმოსავლეთ კავკასიაში თურქეთის სომხობაა. რუსეთისა და თურქეთის სომხების ორგანიზაციების სოლიდარობისადმი გულგრილობამ გამოიღო სხვა საშიში ნაყოფიც. 70 წლის მანძილზე სოხების ახალგაზრდობის სამი-ოთხი თაობა იზრდებოდა მთავრობის საწინააღმდეგო იდეებით (თუნდაც თურქეთის მთავრობის), იღებდნენ პოლიტიკურ მრწამსს, ინერგავდნენ მთავრობასთან ბრძოლის შესაძლებლობისა და კანონიერების აზრებს. კავკასიაში სომხური სკოლების დახურვის შემდეგ სომეხი ახალგაზრდობის მასა გაემგზავრა შვეიცარიასა და გერმანიაში, საიდანაც დიდი რაოდენობა მზა სოციალისტებად ბრუნდებოდა. სოციალიზმის პროპაგანდა ნაყოფიერი იყო ქალაქების მოსახლეობას შორის, რამეთუ მოქალაქე სომეხს არ გააჩნია სამშობლო, რომლითაც ის იამაყებდა, არამედ მწარე თვითშეგნება იმისა, რომ თავისი ხალხი უკვე 1300 წლის მანძილზე მონა და ყველასათვის საძულველი პარაზიტია.
ასეთი ისტორიული მემკვიდრეობით და ეროვნული მარაგით ადვილია გადასვლა ინტერნაციონალში, ყველა ქვეყნის პროლეტარების გაერთიანების ქადაგებაში. და აი, გამოჩნდა მიზეზი სომეხი რევოლუციონრებისათვის. 80-90-იან წლებში ყურადღება მიექცა სომხურ სკოლებში მავნე სწავლებას, შემჩნეული იყო აშკარა კავშირი ეჩმიადინის პატრიარქსა და ადგილობრივ და საზღვარგარეთულ რევოლუციურ ორგანიზაციებს შორის, აგრეთვე დადგინდა დეფექტები სომხურ საეკლესიო და სამონასტრო მმართველობაში. ამ გარემოებებმა კავკასიის მაშინდელი უფროსობის პოლიტიკის საერთო მიმართულებასთან კავშირში გამოიწვიეს სომხური სკოლების დახურვის, პატრიარქისათვის ქორწინების, ენის, ფიცის უფლებების, ეკლესიისათვის ქონების ჩამორთმევის და ა.შ. ცნობილი განკარგულებების გამოჩენა. ეს საკმარისი იყო იმისათვის, რომ სომხური მოსახლეობის მასა აღმდგარიყო რუსეთის მთავრობის წინააღმდეგ. სომხურ რევოლუციურ ძალებს ამ დროისათვის უკვე გააჩნდათ საკმარისი მომზადება, მორალურიცა და მატერიალურიც. პროკლამაციებში სიტყვა „თურქეთი“ შეცვლილ იქნა „რუსეთით“. მსგავსად იმისა, რომ რამდენიმე წლის წინ რუსეთის ქვეშევრდომი სომხები თურქეთში იარაღსა და მოხალისეებს აგზავნიდნენ, ახლა თურქეთის სომხობამ „ფიდანი“-მ დაიწყო რუსეთის საზღვრებზე გადასვლა. ამჟამად სომეხი მოღვაწეების ყველა პოლიტიკური ჯგუფი ორად არის გაყოფილი:
1) ნაციონალისტები (ძველი დაშნაკელები). მათი იდეალია შეინარჩუნონ სომხური ტომი, ენა, რელიგია და ძლიერი მთავრობის ეგიდით კულტურულ-ტომობრივი ამოცანების განხორცელების შესაძლებლობა;
2) ახალი დაშნაკელები – ყველა სომხური მემარცხენე ფრაქცია, სოციალ-დემოკრატებიდან ანარქისტებამდე. ისინი ნამდვილი პატრონები არიან ეჩმიადინის საპატრიარქოს საქმეებისა და მიმართულებებისა.
ამ მოკლე წერილის დასკვნა:
1) სომეხი ხალხი თავის მასაში სრულიად არარევოლუციურია და შემოიფარგლება მინიმალური ეკონომიკური მოთხოვნებით;
2) სომეხი ხალხი და სომხური საზოგადოებრივი აზრი ტერორიზებულია ერთი მუჭა გამბედავი, თავხედი რევოლუციონრების მიერ, რომლებმაც დაიპყრეს პრესა, ეჩმიადინის საპატრიარქო, და მთავრობა დუმაში;
3) საპატრიარქოსთან დამოკიდებულებაში სამსახურის მზადყოფნას და ლოიალობას, მთავრობის კომპრომეტაციას მოაქვს დადებითი ზარალი.
ეს ვიდეო ჩემ სომეხ მეზობელს ვანახე, ერკვევა ისტორიაშიც და საღათაც აზროვნებს.
იცით რა მიპასუხა რას იზავ, ეგრე ხდება ეგაა ისტორია, მარა ისტორიულასდ ეგ მიწები ხომ სომხურია, მაგიტომაც ვენაცვალე რუსებს, რომ საუკუნეების განმავლობაში დაკარგული სახელმწიფოებრიობა და ტერიტორიები, შეგვიკოწიწეს მოსახლეობაც შემოიყვანეს თურქე
“Время единственная валюта, которой вы платите за жизнь”.
ძმებო სომხებო(მელანქოლიური ხმით)
