იონათანკორექტულობა დაიცავი!
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო პოლიტიკა (ნაწილი II)
საქართველო და ოსმალეთი
სამხრეთ კავკასიის, მათ შორის საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის გამოცხადება 1918 წლის მაისში ოსმალეთისთვის რამდენადმე მოულოდნელი, მაგრამ სავსებით მისაღები აღმოჩნდა. სულთნის კარზე დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ ახლად შექმნილი პატარა კავკასიური რესპუბლიკები ოტომანთა იმპერიის ექსპასპნსიონისტურ გეგმებს რეგიონში ხელს ვერ შეუშლიდნენ. პირიქით, მათი ძლევა ცალ-ცალკე უფრო გაიოლდებოდა, ხოლო სომხეთ-საქართველოს უკვე ოკუპირებული ტერიტორიების ოსმალეთისათვის “ნებაყოფლობით გადაცემაზე” თანხმობის მიღება ამ სუსტი ქვეყნების ხელისუფალთაგან სტამბოლს აღარ გაუჭირდებოდა. ასეც მოხდა.
1918 წლის 31 მაისს ბათუმში განახლდა რამდენიმე დღის წინ შეწყვეტილი კონფერენცია. ერთიანი ამიერკავკასიის სახელმწიფოს ნაცვლად, კონფერენციაზე ამჯერად ცალ-ცალკე წარსდგნენ საქართველოს, სომხეთისა და აზერბაიჯანის წარმომადგენლები. საქართველოს ოფიციალურ დელეგაციას მთავრობის თავმჯდომარე ნ. რამიშვილი ხელმძღვანელობდა, ოსმალეთისას – საგარეო საქმეთა და იუსტიციის მინისტრი ხალილ ბეი.
4 ივნისს ხელმოწერილ იქნა საქართველოსთვის თავსმოხვეული “ზავისა და მეგობრობის ხელშეკრულება.” საზღვრები ორ ქვეყანას შორის იმიჯნებოდა 1829 წლის ანდრიანოპოლის ზავის წინა პერიოდის რუსეთ-ოსმალეთის სახელმწიფო საზღვრების შესაბამისად. Eე. ი. ოსმალეთის ხელში ბათუმის, ყარსისა და არტაანის ოლქების გარდა, გადადიოდა ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებიც (აბასთუმნისა და აწყურის გამოკლებით). Eეროვნულ სხეულს უნდა მოწყვეტოდა მთელი სამუსლიმანო საქართველო, მტკვრის ზემოწელისა და ჭოროხის აუზის მთელი ისტორიული მიწა-წყალი. საქართველო კარგავდა 350 ათასს მცხოვრებს და 9500 კმ ტერიტორიას.
ბათუმის ხელშეკრულება საჭიროებდა რატიფიკაციას ერთი თვის განმავლობაში, მაგრამ იგი არ განხორციელებულა და ძალაშიც არასოდეს შესულა. ამ კაბალური ხელშეკრულების ერთადერთი დადებითი მნიშვნელობა საქართველოსთვის ის იყო, რომ ოსმალეთი დე ფაქტოდ აღიარებდა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას.
სულთნის მთავრობა შეეცადა ბრესტის ზავით მისთვის მიკუთვნებულ ოლქებზე თავისი უფლებები იურიდიულადაც დაეკანონებინა. 1918 წლის ივლისში მან სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში რეფერენდუმი ჩაატარა და ოსმალეთის სასარგებლოდ გაყალბებული მისი შედეგები მოსახლეობის ნების თავისუფალ გამოხატულებად გაასაღა. სინამდვილეში პლებიცისტი დარღვევებით – ღია წესით, შანტაჟის, ძალადობისა და ანტიქართული აგიტაციის პირობებში ჩატარდა. რეფერენდუმში მონაწილეობა არ მიუღია ადგილობრივ მკვიდრთა დიდ ნაწილს, რადგან იგი საკუთარი სახლ-კარიდან ლტოლვილი იყო. ყოველივეს მიუხედავად, 1918 წლის 15 აგვისტოს სულთანმა მეჰმედ VI-მ გამოსცა რესკრიპტი, რომლის საფუძველზეც სამი სანჯაყი (არტაანის, ყარსისა და ბათუმის ოლქები) ოსმალეთის სახელმწიფოსთან შეერთებულად გამოაცხადა.
საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ გააპროტესტა ბათუმის დისკრიმინაციული ზავი და მოითხოვა მისი გადასინჯვა ცენტრალურ სახელმწიფოთა მონაწილეობით. თბილისმა საპროტესტო ნოტები გაავრცელა აგრეთვე ოსმალთა მხრიდან უსამართლოდ ჩატარებული რეფერენდუმისა და სხვა უკანონო მოქმედებების გამო.
გერმანიამ გაიზიარა ბათუმის ზავის გადასინჯვის იდეა და ოსმალეთი ახალი საგანგებო კონფერენციის მოწყობაზე დაიყოლია. კონფერენცია კონსტანტინოპოლში უნდა გამართულიყო. სულთნის კარზე იგეგმებიდა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში ხელახალი რეფერენდუმის ორგანიზებაც, მაგრამ მსოფლიო ომში ოთხთა კავშირის დამარცხების გამო აღარც კონფერენცია ჩატარებულა და აღარც რეფერენდუმი.
1918 წლის 30 ოქტომბერს ინგლისსა და ოსმალეთს შორის დადებულმა მუდროსის დროებითმა ზავმა ვითარება საქართველოსთვისაც მნიშვნელოვნად შეცვალა. ოსმალეთს ოკუპირებული სამცხე-ჯავახეთიდან სამხედრო შენაერთები უნდა გაეყვანა.
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში თავისი წარმომადგენლის აბდულ ქერიმ ფაშას მეშვეობით ოსმალეთმა ოფიციალურად აცნობა თბილისს, რომ რამდენიმე დღეში თურქთა ჯარები დატოვებდნენ ლორეს, ახალციხე-ახალქალაქის მაზრებს და ამ ტერიტორიების დაკავება საქართველოს მთავრობას შესთავაზა. იმ მიზნით, რომ მეზობელი სახელმწიფოები ერთმანეთისთვის წაეკიდებინა, ოსმალეთის ხელისუფლებამ ლორეში შესვლის წინადადებით სომხეთის რესპუბლიკის მთავრობასაც მიმართა. სომხეთმა მიიღო ეს პროვოკაციული წინადადება, რასაც საქართველოსთან სასაზღვრო კონფლიქტი მოჰყვა. ამასთან, ოსმალეთი ცდილობდა ევაკუირებულ მაზრებში კვლავ შეენარჩუნებინა გავლენა, რისთვისაც აქაურ ისლამურ საბჭოებს ამარაგებდა იარაღით, უტოვებდა ოფიცრებსა და ასკერებს. ოსმალეთის ხელისუფლებისა და სამხედრო წრეების წარმომადგენლები სეპარატისტულად განაწყობდნენ სამცხელ-ჯავახელ ბეგებს, ხელს უწყობდნენ ანტიქართული ერთეულების ე. წ. ახალციხის მთავრობის, ყარსის რესპუბლიკისა თუ დამოუკიდებელი აჭარისტანის შექმნა-მოღვაწეობასა და სხვ.
მალე ოსმალეთს თვითონ გაურთულდა საქმე, ძლევამოსილმა პორტამ დაშლა იწყო. მის ბევრ სამფლობელოზე გამარჯვებულ მოკავშირეთა კონტროლი დაწესდა. 1920 წლის 10 აგვისტოს სევრის ცნობილი ხელშეკრულება ოსმალეთის სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობასაც ფიქტიურს ხდიდა. სულთანმა ტახტი შეინარჩუნა, მაგრამ ძალაუფლებას არსებითად ანგორაში (ანკარა) ჩამოყალიბებული დიდი ეროვნული კრების მთავრობა დაეუფლა, რომელსაც სათავეში მუსტაფა ქემალი ჩაუდგა.
საბჭოთა რუსეთთან დამეგობრებულმა ქემალმა 1920 წლის შემოდგომაზე იერიში სომხეთზე მიიტანა და არარატის რესპუბლიკა საგრძნობლად შეავიწროვა. შეიქმნა თურქეთის ჯარების საქართველოში შემოჭრის საშიშროება. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებამ სასწრაფო მობილიზაცია გამოაცხადა და თავდაცვისათვის მზადებას შეუდგა.
მდგომარეობის განმუხტვის მიზნით და საქართველოს კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად თურქეთის მთავრობამ თბილისში ოფიციალური დელეგაცია გამოგზავნა. საქართველოს ოკუპაციის საფრთხე მოიხსნა. ორ ქვეყანას შორის დამყარდა დიპლომატიური ურთიერთობა. საქართველოს ელჩად ანგორაში ს. მდივანი დაინიშნა, თურქეთის დიპლომატიური წარმომადგენლობა საქართველოში ქიაზიმ ბეის დაეკისრა.
თურქეთი ერთის მხრივ ნ. ჟორდანიას არწმუნებდა, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობა და სახელმწიფოებრივი გაძლიერება ანგორის ინტერესებშიც შედიოდა, მეორეს მხრივ კი მის წინააღმდეგ მოსკოვთან გარიგებას აწარმოებდა. გარიგება შედგა: რუსეთის საქართველოზე თავდასხმის შემთხვევაში თურქეთს ნეიტრალიტეტი უნდა დაეცვა, რის საფასურადაც მას ქართული მიწა-წყლის ნაწილი ეთმობოდა.
1921 წლის თებერვალში, როცა წითელი არმია საქართველოს საზღვრებში შემოიჭრა, ქემალმა თბილისს არტაან-ართვინიდან ჯარის გაყვანა მოსთხოვა. ბოლშევიკურ რუსეთთან ომში მყოფი საქართველო იძულებული გახდა ეს უსამართლო მოთხოვნა შეესრულებინა. ხსენებული ოლქები თურქებმა დაიკავეს.
ქიაზიმ ბეიმ ნოე ჟორდანიას აცნობა, რომ ამით თურქეთ-საქართველოს შორის სადავო საკითხები ამოიწურა და ანგორა მზადაა, “მეგობარ” ქვეყანას ბოლშევიკური აგრესიის მოგერიებაშიც დაეხმაროს.
საქართველოს მთავრობამ თურქეთის რეალური განზრახვა ვერ ამოიცნო და მისი შეთავაზება მიიღო. გაფორმდა შეთანხმება, რომლის საფუძველზეც 1921 წლის 11 მარტს თურქეთის სამხედრო ქვედანაყოფები ბათუმის ოლქში შემოვიდნენ. თურქი ასკერები გამოჩნდნენ ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებშიც, მაგრამ არა საქართველოს დასახმარებლად. თურქებმა, შეთანხმების უხეში დარღვევით, ბათუმის ოკუპაცია განახორციელეს. ქიაზიმ ბეი ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორად დაინიშნა, ხოლო დიდი ეროვნული კრების დადგენილებით სამუსლიმანო საქართველო თურქეთის ნაწილად გამოცხადდა.
ვითარება ერთობ გართულდა. საბჭოთა რუსეთისაგან ძლეული საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა თავის უკანასკნელ დღეებს ითვლიდა. მისი მთავრობა 1921 წლის 17 მარტს ემიგრაციაში გაიხიზნა. წინა დღით, 16 მარტს, მოსკოვში დაიდო რუსეთ-თურქეთის “ძმობისა და მეგობრობის ხელშეკრულება,” რომლის თანახმად, ბათუმი საქართველოს უნდა დარჩენოდა, ართვინისა და არტაანის ოლქები კი თურქთა მფლობელობაში გადადიოდა.
ხელშეკრულების მიუხედავად, თურქები ბათუმის დაცლას აჭიანურებდნენ. ქალაქის განთავისუფლებას რამდენიმედღიანი ბრძოლა დასჭირდა. ქართულმა ჯარმა გენერალ გ. მაზნიაშვილის სარდლობით მოძალადენი განდევნა და ბათუმი საქართველოს შეუნარჩუნა.
საქართველო და ინგლისი
გერმანიისაგან განსხვავებით, ინგლისის ჯარები საქართველოში დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებას არ მოუწვევია. ბრიტანელი მეომრებით დაკომპლექტებული მოკავშირე სახელმწიფოთა სამხედრო ძალა კავკასიაში, უ. ჩერჩილის სიტყვით რომ ვთქვათ, პირველი მსოფლიო ომის “მემკვიდრეობით” აღმოჩნდა. ამ “მემკვიდრეობის” უფლებით, ინგლისი რეგიონის მეთვალყურედ, ფაქტობრივად კი, პატრონად იქცა. მუდროსის ზავის შემდეგ ბრიტანეთის გავლენა მთელ ახლო აღმოსავლეთზე გავრცელდა.
სამხრეთ კავკასიის მიმართ ინგლისის პოლიტიკურ ელიტაში არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება შეიმჩნეოდა. განიხილავდნენ ამ მხარის რუსეთთან შეერთების, აქაური რესპუბლიკების სუვერენიტეტის აღიარების, კავკასიის შეერთებული შტატების შექმნისა და სხვ. პროექტებს. ლონდონში ჯერ კიდევ არ გააჩნდათ მკაფიოდ ჩამოყალიბებული კურსი საქართველოს, აზერბაიჯანისა და სომხეთის მომავალთან დაკავშირებით. აქ გამოგზავნილ სამხედრო მისიას მიცემული ჰქონდა “წესრიგის დამყარებისა და ცხოვრების ნორმალური პირობების აღდგენის” დავალება.
ბრიტანეთი კარგა ხანს საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას ოფიციალურად არ ცნობდა, მაგრამ თბილისში ჩამოსული მოკავშირეთა სამხედრო წარმომადგენლობა თანამშრომლობდა ქვეყნის ლეგიტიმურ მთავრობასთან.
1918 წლის ბოლოს ინგლისის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ საქართველოს მისი სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღიარება აღუთქვა. ამ ფაქტმა საქართველოს ხელისუფლებას “დემოკრატიის აკვნად” მიჩნეული ბრიტანეთისადმი ნდობა გაუძლიერა. ნოე ჟორდანიამ განაცხადა, რომ საქართველოს რესპუბლიკა მზად არის, თავისი კურსი მოკავშირე სახელმწიფოთა პოლიტიკას შეუსაბამოს და განახორციელოს მათ მიერ დეკლარირებული სამართლიანობის პრინციპები.
ამ ფონზე კავკასიაში განლაგებული ინგლისის ჯარის მეთაურთა მოქმედება ინგლის-საქართველოს დაახლოებას ხელს ვერ უწყობდა. ბრიტანელი გენერლების მიერ საქართველოს სახელმწიფოებრივი ინტერესების საწინააღმდეგოდ გადადგმული ყოველი ნაბიჯი, – ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენაში ხელის შეშლა, თვითნებობა ბათუმის ოლქში და სხვ. ქართული პოლიტიკური სპექტრის, მთლიანად ქართული საზოგადოებრივი აზრის უარყოფით რეაქციას იწვევდა.
საქართველოში ინგლისელთა სამხედრო ყოფნის განმავლობაში სამხრეთ კავკასიაში ბრიტანეთის სამი მთავარსარდალი – ფორესტიე უოკერი, ტომსონი და კორი გამოიცვალა. არც ერთი მათგანის დამოკიდებულებას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებისადმი კეთილგანწყობილი არ ეთქმოდა. მათ წარმოედგინათ, რომ იმყოფებოდნენ რუსეთის სამხრეთში და არა დამოუკიდებელ საქართველოში. ინგლისელები ესწრაფოდნენ საქართველოს ჩართვას ანტიბოლშევიკურ ფრონტში, მის დაახლოებას მოხალისეთა არმიასთან, რაც ძნელად მისაღწევი იყო. მოხალისეთა არმიისა და საქართველოს პოლიტიკური ინტერესები ერთმანეთს არ თანხვდებოდა. საქართველო თავის დამოუკიდებლობას ვერ დათმობდა, ერთიანი და განუყოფელი რუსეთის აღდგენაზე მეოცნებე მოხალისეთა არმია კი საქართველოს კვლავ ამ იმპერიის შემადგენლობაში დაბრუნებას უპირებდა.
“ძველი რუსეთის აღდგენა” მოკავშირეთა გეგმებშიც შედიოდა. ამიტომ საქართველოს პოლიტიკურ ბედს – მისი სახელმწიფოებრივი არსებობა-არაარსებობის პრობლემას ინგლისის სახელისუფლო წრეებიც რუსეთის საკითხს უკავშირებდნენ. ისინი იმედს ხან კოლჩაკზე და ხანაც დენიკინზე ამყარებდნენ. საქართველოს დამოუკიდებლობის ცნობა კი ჭიანურდებოდა.
როცა რუსეთში სამოქალაქო ომის სასწორი ბოლშევიკთა მხარეს გადაიხარა, ინგლისის დამოკიდებულება სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების, მათ შორის საქართველოს მიმართ შეიცვალა.
ბრიტანეთის მთავრობამ საქართველოდან ჯარის გაყვანის გადაწყვეტილება ჯერ კიდევ 1919 წლის აპრილში მიიღო, აგვისტოში კი პრაქტიკულად განახორციელა (ინგლისის არმიის ქვედანაყოფები დარჩნენ მხოლოდ ბათუმის ოლქში). პარალელურად, ლონდონმა გააძლიერა პოლიტიკური წარმომადგენლობა საქართველოში. თბილისში გამოიგზავნა დიპლომატიური მისია ცნობილი ქართველოლოგის, ქართველი ხალხის მეგობრის ჯონ ოლივერ უორდროპის მეთაურობით.
1920 წლის იანვარში ლორდ კერზონის წინადადებით, მოკავშირეთა უმაღლესმა საბჭომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და მისი მთავრობა დე ფაქტოდ ცნო. ამ ფაქტის გამო ინგლისის თემთა პალატა დეპეშით მიესალმა საქართველოს დამფუძნებელ კრებას. ქართველმა საზოგადოებამ მოლოცვა დიდი კმაყოფილებით მიიღო. საქართველოში ბრიტანელთა შელახული პრესტიჟი ნელ-ნელა აღდგენას იწყებდა. გაჩნდა ინგლის-საქართველოს ურთიერთობის გაუმჯობესების პერსპექტივაც, მაგრამ კავკასიიდან მხედრობის გაყვანის შემდგომ საქართველომ ბრიტანეთის ახლოაღმოსავლურ პოლიტიკაში ცხოველმყოფლობა დაკარგა. საქართველოსთან ეკონომიკურ კონტაქტებს ინგლისში სერიოზულად არც განიხილავდნენ, ხოლო მას მერე, რაც აზერბაიჯანში საბჭოთა ხელისუფლება დამყარდა, რეგიონის, როგორც ბოლშევიზმის საწინააღმდეგო პლაცდარმის როლიც ამოიწურა. ალბიონზე საქართველოსადმი ინტერესი დაეცა.
ინგლისს არ ეთმობოდა მხოლოდ ბათუმი, რომლის დასაბრუნებლად საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა დიპლომატიური თუ სხვა საშუალებებით აქტიურად იღწვოდა. შავი ზღვის ამ ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნავსადგურზე თვალი ეჭირათ ანტანტის სხვა სახელმწიფოებსაც. ისინი ვერ ურიგდებოდნენ აქ ბრიტანელთა ერთპიროვნულ გავლენას და ესწრაფოდნენ თავიანთი უფლებების გაფართოებას. ბათუმისადმი დასავლეთის ქვეყნების ამგვარმა ინტერესმა განაპირობა 1920 წლის თებერვალში მისი საერთაშორისო თავისუფალ ნავსადგურად გამოცხადება.
ბათუმიდან ჯარის ევაკუაციის საკითზე ინგლისის მთავრობაში განსხვავებული შეხედულებები არსებობდა. პრემიერ-მინისტრი ლოიდ ჯორჯი, რომელიც მხარს უჭერდა საბჭოთა რუსეთთან სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობის დამყარებას, ბათუმის დატოვებას 1919 წლის ბოლოდან მოითხოვდა. საწინააღმდეგო აზრს იცავდა მეორე ჯგუფი ჯ. კერზონისა და უ. ჩერჩილის ხელმძღვანელობით. გაიმარჯვა ლოიდ ჯორჯის თვალსაზრისმა. 1920 წლის ივლისში ბრიტანული სამხედრო კონტიგენტი ბათუმიდან გაიწვიეს. ბათუმის ოლქი მის კანონიერ მეპატრონეს, საქართველოს გადაეცა.
ბათუმისა და მისი ოლქის შემოერთება საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში დიდ წარმატებად აღიქვეს, რაც მართლაც მნიშვნელოვანი იყო, მაგრამ ინგლისელთა საქართველოდან წასვლა რომ რეგიონიდან ევროპის წასვლას და კავკასიისთვის ზურგშექცევასაც ნიშნავდა, საქართველოს მმართველ წრეებში იმხანად ბოლომდე ვერ გაეცნობიერებინათ.
1921 წლის იანვარში მოკავშირე სახელმწიფოებთან ერთად ინგლისმა დე იურედ აღიარა საქართველოს სუვერენიტეტი. თავისთავად დიდად საგულისხმო ამ საერთაშრისო აღიარებას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკისათვის პრაქტიკული მნიშვნელობა აღარ ჰქონია. ცოტა ხნით ადრე, 1920 წლის დეკემბერში, ინგლისმა, საფრანგეთმა და სხვ. უარი განაცხადეს საქართველოს ერთა ლიგაში მიღებაზე, რაც “რუსეთის საზღვარზე მყოფი ამ მამაცი, მაგრამ პატარა სახელმწიფოსათვის” გაწირვის ტოლფასი იყო.
საბჭოური ისტორიოგრაფია ინგლისის საჯარისო ნაწილების შემოსვლას საქართველოში ინტერვენციად აფასებდა. უნდა ითქვას, რომ ეს შეხედულება იდეოლოგიურ მოტივს ემყარებოდა და არა ობიექტურ მეცნიერულ არგუმენტაციას. გაუმართლებელია პარალელი რუსეთის სამოქალაქო ომში თეთრგვარდიელთა მხარეზე ბრიტანელთა მონაწილეობასა და 1918-1920 წლებში საქართველოში ინგლისის სამხედრო ყოფნას შორის.
წელიწადნახევრის განმავლობაში ინგლისელ სამხედროებს ოკუპირებული ჰქონდათ ბათუმის ოლქი, მათ არაერთხელ შელახეს საქართველოს სუვერენიტეტიც, რომელსაც ბრიტანეთის მთავრობა კარგა ხანს არ აღიარებდა, მაგრამ ინგლისელებს არ უცდიათ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლების არც ძალადობრივი გზით ჩამოგდება და არც სხვა ფორმით შეცვლა. მათ საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში პრაქტიკული მონაწილეობა არ მიუღიათ. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში მყოფ ინგლისის სამხედრო წარმომადგენლობას არცთუ მეგობრული ურთიერთობა ჰქონდა ქვეყნის მთავრობასთან, ცალკეულ გენერალთა მოქმედება ცდებოდა საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებს და ზოგჯერ არღვევდა საქართველოს სახელმწიფოებრივ უფლებასაც, ბრიტანეთის ჯარების საქართველოში ყოფნა ასრულებდა სხვა მნიშვნელოვან როლს. თანამედროვე ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, ინგლისი კავკასიაში იცავდა სამშვიდობო პროცესს; იგი იყო საქართველოსაკენ ჩრდილოეთიდან თუ სამხრეთიდან მომდინარე აგრესიის შემაკავებელი ფაქტორი, რაც თვალნათლივ გამოჩნდა 1921 წლის თებერვალ-მარტში, როცა ევროპისაგან მიტოვებული საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა დაუყოვნებლივ ბოლშევიკური რუსეთის ძალადობის მსვერპლი გახდა.
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას რუსეთის სამოქალაქო ომში მონაწილეობა არ მიუღია, მიუხედავად იმისა, რომ მას აქეთკენ როგორც ერთი, ისე მეორე ბანაკი უბიძგებდა. ომის მსვლელობასა და მის შედეგებზე დიდად იყო დამოკიდებული არა მხოლოდ რუსეთის, არამედ მისგან ჩამოშორებული იმ ქვეყნების ბედიც, რომლებიც თავისუფალ ცხოვრებას ესწრაფოდნენ.
ბოლშევიკურ რეჟიმთან დაპირისპირებულ ერთ-ერთ მთავარ ძალას მოხალისეთა არმია წარმოადგენდა. იგი ჯერ კიდევ 1917 წლის ნოემბერ-დეკემბერში გენერლებმა მ. ალექსეევმა, ლ. კორნილოვმა და ა. დენიკინმა ჩამოაყალიბეს. მოკავშირეთა ფინანსებით უნაკლოდ აღჭურვილი ეს მრავალრიცხოვნი და ძლიერი სამხედრო ფორმირება დაკომპლექტებული იყო ბრძოლებში ნაწრთობი გენერლებით, ოფიცრებითა და იუნკრებით.
მოხალისენი არა მარტო ხელისუფლების დასაუფლებლად, არამედ ერთიანი და განუყოფელი რუსეთის აღსადგენადაც იბრძოდნენ. “თეთრ გვარდიად” სახელდებული მოხალისეთა არმია განსაკუთრებით გაძლიერდა მას შემდეგ. რაც მას სათავეში გენერალი დენიკინი ჩაუდგა. 1918 წლის გაზაფხულისთვის დენიკინის გავლენა მთელ სამხრეთ რუსეთზე ვრცელდებოდა, მათ შორის კაზაკთა ნების საწინააღმდეგოდ, ყუბანის რესპუბლიკაზეც, რომელიც საქართველოს აფხაზეთის მხრიდან გაუმეზობლდა. ყუბანის მთავრობასა და საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას შორის იმთავითვე საქმიანი ურთიერთობა დამყარდა. ყუბანი მზადყოფნას აცხადებდა მიეყიდა საქართველოსთვის ხორბალი და სხვ.
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას მოხალისეთა არმიასთან პირველი შეხება მაშინ მოუხდა, როდესაც მისმა ჯარმა აფხაზეთში შემოჭრილი ბოლშევიკური რაზმები უკუაქცია და მათ დევნაში 1918 წლის ივლისში ქალაქები ტუაფსე და სოჭი დაიკავა. ამავე პერიოდში თეთრგვარდიელებმა ქ. ეკატერინოდარი აიღეს და სტავროპოლის მხარეს დაეპატრონენ.
დენიკინმა საქართველოს ხელისუფლებისაგან არათუ სოჭისა და ტუაფსის დატოვება, გაგრის ოლქის გადაცემაც მოითხოვა. 1918 წლის სექტემბერში გამართულ მოლაპარაკებაზე, რომელშიც ქართულ მხარეს საგარეო საქმეთა მინისტრი ე. გეგეჭკორი და გენერალი გ. მაზნიაშვილი წარმოადგენდნენ, ხოლო მოხალისეთა არმიას გენერლები ა. დენიკინი, მ. ალექსეევი და სხვ. საზღვრების საკითხი გადაუჭრელი დარჩა. გეგეჭკორმა დამაჯერებლად უარყო მოხალისეთა პრეტენზიები გაგრის ოლქზე და დაასაბუთა მისი საქართველოსთვის კუთვნილება.
დენიკინის აგენტურა საქართველოს შევიწროებას აფხაზეთსა და ბათუმის ოლქში ანტიქართული ძალების გამოყენებითაც ცდილობდა. სომხეთ-საქართველოს საომარი შეტაკების დროს მოხალისეთა არმია არარატის რესპუბლიკის მხარდამჭერად მოგვევლინა.
მსოფლიო ომის დამთავრებას კავკასიის რეგიონში მოკავშირე სახელმწიფოთა უმაღლესი საბჭოს სამხედრო-პოლიტიკური კონტროლის დაწესება მოჰყვა. “არბიტრის” როლი დიდ ბრიტანეთს დაეკისრა. მოხალისეთა არმიასა და საქართველოს შორის შუამავლობა კავკასიაში ჩამოსულმა ინგლისის სამხედრო მისიამ ივალდებულა. ინგლისელთა მიერ შედგენილი შეთანხმების პროექტით, საქართველოს ჯარი უნდა გაეყვანა სოჭიდან, რომლის კუთვნილების საკითხს პარიზის სამშვიდობო კონფერენცია გადაწყვეტდა. სოჭში დროებით რჩებოდა ქართული ადმინისტრაცია. თეთრგვარდიელთა ლაშქარი ოლქის ტერიტორიაზე არ უნდა შესულიყო.
საქართველომ შეასრულა შეთანხმების პირობა, დაიწყო სოჭიდან სამხედრო ნაწილების ევაკუაცია. ამით ისარგებლა დენიკინმა და ქალაქს სასწრაფოდ დაეუფლა. ბრიტანელებმა “ურჩი” გენერალი “ვერ შეაჩერეს.” 1919 წლის თებერვალში მოხალისეთა შენაერთები გაგრის საზღვრებშიც შემოიჭრნენ და მდინარე ბზიფის სანაპიროზე გამაგრდნენ. დენიკინი მთელი აფხაზეთის ხელში ჩაგდებას ესწრაფოდა, არწმუნებდა ინგლისის არმიის სარდლობას თეთრგვარდიელთა მიერ აფხაზეთის დაკავების აუცილებლობაში. თავის მოქმედებას მოძალადე გენერალი იმით ამართლებდა, რომ მას თითქოს დახმარებისთვის მიმართეს აფხაზი ხალხის ოფიციალურმა წარმომადგენლებმა. სინამდვილეში ეს “ოფიციალური წარმომადგენლები” საქართველოსადმი მტრულად განწყობილი რამდენიმე თვითმარქვია პირი იყო, რომელთა ქმედება აფხაზეთის სახალხო საბჭოს თვით ანტიქართულად განწყობილმა წევრებმაც კი დაგმეს.
მოხალისენი დაკავებულ ტერიტორიებზე თავაშვებულად იქცეოდნენ, მაროდიორობდნენ, ძარცვავდნენ ადგილობრივ მკვიდრთ და სხვ. მოსახლეობის უკმაყოფილება თეთრგვარდიელთა საწინააღმდეგო აჯანყებაში გადაიზარდა.
საქართველოს მთავრობა მიმართავდა ბრიტანელთა სარდლობას, ითხოვდა დენიკინის აგრესიის აღკვეთას, პასუხად კი იღებდა დაპირებებს, რომლებიც არ სრულდებოდა. ოფიციალური თბილისი მოკავშირეთა წარმომადგენლობას სთავაზობდა, ჩაეყენებინა პიკეტი მდინარე მეხადირის გასწვრივ, ხოლო სოჭის ოლქი, პარიზის კონფერენციის გადაწყვეტილებამდე, გამოეცხადებინათ ნეიტრალურ ზონად. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა საკუთარი ძალებით შეეცდებოდა მდგომარეობის გამოსწორებას.
ინგლისის სამხედრო მისია რეაგირებას არ ჩქარობდა, საქართველოს ხელისუფლებას კი ძალის გამოყენების ნებას არ რთავდა.
ასეთ ვითარებაში საქართველოს მთავრობამ გადადგა გაბედული ნაბიჯი, 1919 წლის აპრილში დაძრა ჯარი დენიკინის წინააღმდეგ, გაათავისუფლა გაგრა და პოზიციები მდინარე მეხადირის მარცხენა სანაპიროზე დაიკავა. მთავრობის მოქმედება მოიწონა დამფუძნებელმა კრებამ. მიღწეულ წარმატებას აღფრთოვანებით შეხვდა მთელი ქართველი საზოგადოება.
საქართველოსა და მოხალისეთა არმიის შეტაკება მოკავშირეთა გეგმებს არ შეესაბამებოდა. ამ ქვეყნებში ორივე ამ ძალას ჯერ კიდევ ბოლშევიზმთან დაპირისპირებული ერთიანი ბანაკის წევრებად მოიაზრებდნენ. კავკასიაში განლაგებული ბრიტანეთის არმიის სარდლობამ საქართველო ინგლისისადმი მტრულ მოქმედებაში დაადანაშაულა და სტატუს კვოს აღდგენა მოითხოვა.
1919 წლის 23 მაისს თბილისში განახლდა მოლაპარაკება მოხალისეთა არმიის დელეგაციასთან ინგლისელთა მონაწილეობით. თეთრგვარდიელთა მხარეს ამჯერად ბრიტანელი გენერალი ბრიმსი წარმოადგენდა. დენიკინის სახელით იგი კატეგორიულად სვამდა ქართული ჯარის საწყის პოზიციებზე დაბრუნების საკითხს და აცხადებდა, საქართველო არ უნდა მიისწრაფოდეს დამოუკიდებლობისაკენ, მისთვის უმჯობესია ერთიან რუსეთში შევიდეს და დენიკინისაგან ბოძებულ თვითმმართველობას დასჯერდესო.
ეროვნული თავისუფლება და სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა ქართველი ხალხის არჩევანი იყო, ამიტომ საქართველოს მთავრობამ მოხალისეთა მოთხოვნები უარყო. მოლაპარაკება ჩაიშალა.
დენიკინმა შეტევა რამდენიმე მიმართულებით გაააქტიურა. მთიელთა რესპუბლიკა გაანადგურა,
აზერბაიჯანის საზღვრებს მიუახლოვდა და აფხაზეთის მხრიდან საქართველოს წიაღში შემოჭრა დააპირა. საფრთხე სერიოზული იყო. საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ მთავრობას ქვეყნის თავდაცვის მიზნით ენერგიული ზომების გატარება დაავალა.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებამ განახორციელა სათანადო ღონისძიებანი როგორც სამხედრო, ისე დიპლომატიური კუთხით. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა 1919 წლის ივნისში თავდაცვითი ხელშეკრულების დადებას საქართველოსა და აზერბაიჯანის რესპუბლიკებს შორის, რომელიც მოსალოდნელი თავდასხმის მოსაგერიებლად ერთობლივ ძალისხმევას ითვალისწინებდა. საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტრომ დეპეშით მიმართა ბრიტანეთის პრემიერ?მინისტრს ლოიდ ჯორჯს და გაგრის ოლქის დროებითი ნეიტრალიზაციის მიზნით აქ ინგლისის სამხედრო ნაწილების განლაგება ითხოვა. საქართველოს, აზერბაიჯანისა და ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელთა რესპუბლიკების ოფიციალურმა დელეგაციებმა პარიზის სამშვიდობო კონფერენციაზე პროტესტი გამოთქვეს თეთრგვარდიელთა აგრესიის გამო და მოკავშირეთა უმაღლეს საბჭოს საქმეში ჩარევისაკენ მოუწოდეს.
ამასთან ერთად, საქართველოს მთავრობა წავიდა გარკვეულ კომპრომისზე, ჯარი მდინარე მეხადირიდან ბზიფს აქეთ გადმოიყვანა. მოკავშირეთა გადაწყვეტილებით დაპირისპირებულ მხარეთა შორის დაწესდა სადემარკაციო ხაზი.
საქართველოს დაპყრობის განზრახვა თეთრგვარდიელებმა ვეღარ აღისრულეს. საბჭოთა ჯარებით შევიწროებული დენიკინი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკისადმი უფრო ლოიალური გახდა. 1920 წლის 11 თებერვალს მოხალისეთა არმიამ სამხრეთ კავკასიის რესპუბლიკები, მათ შორის საქართველოს სუვერენიტეტი დე ფაქტოდ აღიარა.
https://ka-ge.facebook.com/notes/320357150570/
სოჭი ჩვენი იყო?, იყო თუ არ იყო? :)
