თავი 36. ავტონომიური რესპუბლიკების კონსტიტუციურ სამართლებრივი სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში
სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის თვალსაზრისით, საქართველო საკმაო სირთულით გამოირჩევა, რასაც განაპირობებს მის შემადგენლობაში ავტონომიური რესპუბლიკების არსებობა.
საქართველოს შემადგენლობაში შედის ორი - აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა. ამ ავტონომიური რესპუბლიკების სამართლებრივი სტატუსი გულისხმობს მათ სახელმწიფო სამართლებრივ სტატუსს ერთიანი სახელმწიფოს შემადგენლობაში. უფრო კონკრეტულად, ავტონომიური რესპუბლიკების სამართლებრივი სტატუსის შინაარსი, ერთი მხრივ, მათი უფლებების, მოვალეობებისა და პასუხისმგებლობის ერთობლიობას და, მეორე მხრივ, მათი სუბიექტობის, როგორც ავტონომიური რესპუბლიკის, სახეს განსაზღვრავს.
საქართველოს ავტონომიური რესპუბლიკები
მას შემდეგ, რაც ბოლშევიკურმა რუსეთმა ძალადობის გზით საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების იმპორტი მოახდინა, ბოლშევიკური ეროვნული პოლიტიკის მეშვეობით ჩვენს ქვეყანაში საფუძველი ეყრება ავტონომიების შექმნასა და განვითარებას. კერძოდ, 1921 წლის 4 მარტს დაარსდა აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა, რომლის შექმნა ბოლშევიკური რუსეთის ინტერესებითა და მისი ხელშეწყობით მოხდა. აფხაზეთის ავტონომიური სტატუსი თავიდანვე თავისებური და წინააღმდეგობრივი იყო. მისი განვითარების თავისებურებები გულისხმობს შემდეგს: აფხაზეთისა და აჭარის პარტიული ორგანიზაციების წარმომადგენელთა 1921 წლის 28 მარტის თათბირის გადაწყვეტილებით, 1921 წლის 28 დეკემბერს, თბილისში ხელი მოეწერა საქართველოსა და აფხაზეთს შორის სამოკავშირეო ხელშეკრულებას, რომლის მიხედვით, აფხაზეთი საქართველოს შემადგენლობაში შევიდა. აქედან გამომდინარე, საქართველოს 1922 წლის პირველ საბჭოთა კონსტიტუციაში დაფიქსირდა, რომ აფხაზეთის რესპუბლიკა დაკავშირებულია საქართველოსთან მათ შორის დადებული სამოკავშირეო ხელშეკრულების საფუძველზე, ხოლო 1927 წლის კონსტიტუციაში აღინიშნა, რომ აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა, „განსაკუთრებული ხელშეკრულების“ გზით, შედის საქართველოს საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკაში და მისი მეშვეობით - ამიერკავკასიის სოციალისტურ ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკაში.
1931 წელს აფხაზეთის სამართლებრივი სტატუსი სახეს იცვლის ამავე წლის თებერვალში აფხაზეთის საბჭოების მე-6 ყრილობამ დაამტკიცა აფხაზეთის სსრ ცენტრალური კომიტეტის დადგენილება აფხაზეთის მოკავშირე რესპუბლიკის საქართველოს სსრ შემადგენლობაში ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსით შესვლის შესახებ. შესაბამისი დადგენილება მიღებულ იქნა სრულიად საქართველოს საბჭოების მე-6 ყრილობაზე. აფხაზეთის, როგორც ავტონომიური რესპუბლიკის, სამართლებრივი სტატუსი გამოცხადებული და განმტკიცებული იყო შემდგომ კონსტიტუციებშიც. კერძოდ, 1936 წლის საბჭოთა კავშირის, 1937 წლის საქართველოს სსრ და აფხაზეთის ასსრ კონსტიტუციებში; 1977 წლის სსრკ და 1978 წლის საქართველოს სსრ და აფხაზეთის ასსრ კონსტიტუციებში.
რაც შეეხება აჭარის ავტონომიას, მისი ჩამოყალიბებაც გარკვეულ თავისებურებებთან იყო დაკავშირებული. იგი შეიქმნა 1921 წლის 16 ივლისს. აჭარა, როგორც დასაბამიდანვე საქართველოს განუყოფელი ორგანული ნაწილი, XVI საუკუნის 70-იან წლებში მიტაცებულ იქნა თურქ-ოსმალთა მიერ და სამი ასეული წლის მანძილზე გათურქებისა და გამაჰმადიანების მძიმე ტანჯვას განიცდიდა.
1918-1921 წლების საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამხობის შემდეგ, თურქეთის ჯარებმა დაიკავეს ქალაქი ბათუმი. 1921 წლის 16 მარტს, რუსეთსა და თურქეთს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომლითაც თურქეთი უარს აცხადებდა ბათუმსა და ჩრდილოეთ აჭარაზე, ხოლო რუსეთი კისრულობდა ვალდებულებას აჭარა ავტონომიურ ერთეულად გამოეცხადებინა. ამის შემდეგ შეიქმნა აჭარის სამხედრო-რევოლუციური კომიტეტი, რომელმაც 1921 წლის 18 მარტს გამოაცხადა საბჭოთა ხელისუფლება, ხოლო 1921 წლის 16 ივლისის დეკრეტით გამოაცხადა აჭარის ავტონომია.
აჭარამ, როგორც ავტონომიურმა რესპუბლიკამ, თავისი პირველი კონსტიტუცია მხოლოდ 1937 წელს მიიღო. ამჟამად მოქმედებს 1978 წლის 26 მაისის კონსტიტუცია, რომელშიც აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს 1996 წლის 14 დეკემბრის დადგენილებით, აღნიშნული კონსტიტუციის საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობაში მოყვანის მიზნით, შევიდა ცვლილებები და შესწორებები.
აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქიც. ეს ერთეულიც გარეშე ძალის ხელშეწყობით, საქართველოს სახელმწიფოებრივი და ეროვნული დასუსტების მიზნით იყო შექმნილი. სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი შეიქმნა 1922 წლის 20 აპრილს, მაშინ, როცა ისტორიულად სამაჩაბლოში ოსები უმცირესობას შეადგენდნენ. ავტონომიური ერთეულის შექმნა გაფორმდა რუსეთის კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის კავკასიის ბიუროს გადაწყვეტილების საფუძველზე, საქართველოს სსრ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტისა და სახალხო კომისართა საბჭოს მიერ მიღებული დეკრეტით „სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის მოწყობის შესახებ“. შემდგომში ოსმა სეპარატისტებმა თავის სასარგებლოდ გამოიყენეს ეს ფაქტობრივი გარემოება. 1990 წელს გამოაცხადეს „სამხრეთ ოსეთის საბჭოთა რესპუბლიკა“. იმავე წლის 9 დეკემბერს ჩაატარეს სამხრეთ ოსეთის „სახელმწიფოს“ უმაღლესი საბჭოს არჩევნები. სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის სეპარატისტული, თვითმარქვია ხელისუფლების ამგვარ მოქმედებათა საპასუხოდ საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ სრულიად სამართლიანად 1990 წლის 11 დეკემბერს მიიღო კანონი „სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის გაუქმების შესახებ“.
სახელმწიფოს ტერიტორიულ მოწყობამდე ძნელია ზუსტად განსაზღვრო ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი, თუმცა საქართველოს კონსტიტუციური დებულებების ანალიზიდან შეიძლება გარკვეული დასკვნების გამოტანაც. კონსტიტუცია მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტში, როგორც უკვე ერთგან მივუთითეთ, აჭარასა და აფხაზეთს იხსენიებს საკუთარი სახელით, ხოლო დანარჩენ ერთეულებს ტერმინით „სხვა ტერიტორიული ერთეულები“. შეიძლება ვივარაუდოთ, ამ ჩამონათვალის გათვალისწინებით, აჭარასა და აფხაზეთს განსხვავებული სამართლებრივი სტატუსი ექნებათ მომავალ სახელმწიფოებრივ მოწყობაში, მაგრამ ეს მხოლოდ ვარაუდია.
როგორც ავტონომიურ რესპუბლიკებს, მათ გააჩნიათ სახელმწიფოებრიობის მთელი რიგი ნიშნები და სრულად ანხორციელებენ სახელმწიფო ხელისუფლებას მათ ტერიტორიაზე. თავისი სამართლებრივი სტატუსის ფარგლებში ისინი დამფუძნებლურ ხელისუფლებას წარმოადგენენ, რომლის თანახმადაც ღებულობენ და აქვთ საკუთარი კონსტიტუცია, თავიანთი კანონმდებლობა, ტერიტორიული უმაღლესობა, რომლის მიხედვითაც ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიული ფარგლები არ შეიძლება შეიცვალოს მათი თანხმობის გარეშე. მიუხედავად აღნიშნულისა, საქართველოს ავტონომიური ერთეულები არ არიან სახელმწიფოები, რადგან მათ არ გააჩნიათ სახელმწიფოს ისეთი აუცილებელი და უმნიშვნელოვანესი თვისება, როგორიცაა სუვერენიტეტი. ისინი არ არიან სუვერენული სახელმწიფოები და მხოლოდ სახელმწიფოს მსგავს წარმონაქმნებს წარმოადგენენ. შესაბამისად, მათ არა აქვთ უფლება გავიდნენ საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობიდან, ისინი არ წარმოადგენენ საერთაშორისო საჯარო სამართლის სუბიექტებს. საერთაშორისო ურთიერთობებისა და საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების დამყარებისას ისინი მოქმედებენ მხოლოდ კონსტიტუციითა და შესაბამისი კანონებით განსაზღვრულ ფარგლებში.
საქართველოს სახელმწიფოებრიობის განვითარებაში, თუ შეიძლება ითქვას, გარდატეხის ეტაპი მიმდინარეობს, რომლის გათვალისწინებით არ შეიძლება არ შევეხოთ ავტონომიური რესპუბლიკების დღევანდელ სამართლებრივ მდგომარეობას. ამ თვალსაზრისით კი გარკვეული პრობლემების წინაშე აღმოვჩნდებით. პრობლემები გამოიხატება ავტონომიური რესპუბლიკების კონსტიტუციების საქართველოს კონსტიტუციასთან შეუსაბამობაში.
აღნიშნულ პრობლემას ყველაზე ნათლად წარმოაჩენს აფხაზეთის მაგალითი. აფხაზეთის იურიდიული სტატუსის გათვალისწინებით მისი ფაქტობრივი კონსტიტუციური სტატუსი შეუთავსებელია საქართველოს ერთიან კონსტიტუციასთან. ეს გარემოება ნაკარნახევია აფხაზეთის სეპარატისტების მიერ დამოუკიდებლობის უსამართლო გამოცხადებით, რითაც უგულებელყოფილ იქნა საქართველოს მოსახლეობის, კერძოდ აფხაზეთის მოსახლეობის, უმრავლესობის ნება, რომელიც გამოვლინდა 1991 წლის 31 მარტის რეფერენდუმით და რაც აღნიშნულია საქართველოს კონსტიტუციის პირველ მუხლში.
აფხაზეთის უკანონო ხელისუფლებამ, ავტონომიური რესპუბლიკის სამართლებრივი სტატუსის სრული უგულებელყოფით ყოვლად გაუმართლებლად გვერდი აუარა საქართველოს კონსტიტუციის პრინციპებს. უგულვებელყოფა მოხდა კონსტიტუციის, როგორც უზენაესი კანონის, უპირატესი იურიდიული ძალის შესახებ სხვა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ; გარდა ამისა, კონსტიტუციური დებულებები სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის, თვითმმართველობის, უფლებამოსილებათა გამიჯვნისა და სხვათა შესახებ. ყველაფერმა ამან, რასაკვირველია, განაპირობა აფხაზეთის ფაქტობრივი მდგომარეობის შეუთავსებლობა როგორც საქართველოს კონსტიტუციასთან, ისე თვით ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსთან. ეს შეუთავსებლობა შემდეგი ძირითადი საკითხების სახით შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ:
1. ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი;
2. მოქალაქეობის საკითხები;
3. საქართველოს კონსტიტუციისა და კანონების მოქმედების ფარგლები;
4. საქართველოსა და აფხაზეთის ხელისუფლებათა შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნა;
5. ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლებისა და თვითმმართველობის ორგანოთა სისტემა;
6. ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები.
რაც შეეხება აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას, მისი კონსტიტუციური მშენებლობის საკითხი შესაბამისობაშია, ან მოდის შესაბამისობაში საქართველოს კონსტიტუციასთან, რაც ხელს უწყობს საერთოდ საქართველოს სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის პროცესს.
1997 წლის 22 ნოემბერს, აჭარის უმაღლესმა საკანონმდებლო ორგანომ მიიღო კონსტიტუციური კანონი „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ.“ ამ კანონის თანახმად, ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის პრეამბულის ახალ რედაქციაში ნათქვამია: „ეყრდნობა რა საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციასა და ქართულ სახელმწიფოებრივ მრავალსაუკუნოვან ტრადიციებს, საქვეყნოდ აცხადებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციას.“
კანონის მიხედვით, საქართველოს კონსტიტუციის 106-ე მუხლისა და აჭარის ა.რ. კონსტიტუციის 93-ე მუხლის საფუძველზე, აჭარის ა.რ. კონსტიტუციის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობაში მოყვანისა და მართლზომიერების დადასტურების მიზნით, კონსტიტუციაში შევიდა მთელი რიგი ცვლილებები და დამატებები.
ჩამოყალიბდა სრულიად ახალი დემოკრატიული ინსტიტუტები, შეიქმნა სახალხო დამცველის (ომბუდსმენის) ინსტიტუტი. სახალხო დამცველი უფლებამოსილია აჭარის მთელ ტერიტორიაზე გამოავლინოს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევის ფაქტები. აჭარის ა.რ. სახალხო დამცველს (ომბუდსმენს) 5 წლის ვადით აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის - ავტონომიური რესპუბლიკის მეთაურის წარდგინებით თანამდებობაზე ირჩევს უზენაესი საბჭო სრული შემადგენლობის უმრავლესობით.
შეიქმნა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საკონსტიტუციო სასამართლო. იგი შედგება 5 მოსამართლისაგან - საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრისაგან. ორ წევრს ირჩევს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭო სიითი შემადგენლობის უმრავლესობით, ერთ წევრს ნიშნავს აჭარის ა.რ. უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარე - ავტონომიური რესპუბლიკის მეთაური, ერთ წევრს - ავტონომიური რესპუბლიკის მინისტრთა საბჭო, ერთ წევრს - აჭარის ა.რ. უმაღლესი სასამართლო. სრული და ჰარმონიული შესაბამისობის მისაღწევად ჯერ კიდევ ბევრია გასაკეთებელი როგორც საერთო სახელმწიფოებრივ, ისე რეგიონალურ დონეზე. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს 1996 წლის 14 აპრილის დადგენილებით, შეიქმნა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის ახალი პროექტის შემმუშავებელი კომისია, რომელმაც აღნიშნული პროექტი უნდა წარუდგინოს უზენაეს საბჭოს 1999 წლისათვის.
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციური ცვლილებების გათვალისწინებით, აფხაზეთისაგან განსხვავებით, აჭარის დღევანდელი როგორც იურიდიული, ისე ფაქტობრივი მდგომარეობა არ ქმნის ისეთ პრობლემებს, როგორიცაა: საქართველოსა და ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციათა შეუსაბამისობა, ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის განსაზღვრა საქართველოს შემადგენლობაში; არ დგას პრობლემა მოქალაქეობის, სახელმწიფო ენის, ტერიტორიის თაობაზე; საქართველოსა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციების იურიდიული ძალის თაობაზე; უპრობლემოა სასამართლო ხელისუფლების სფერო; კონსტიტუციაში ადამიანისა და მოქალაქის უფლება-თავისუფლებათა ფიქსაციის თვალსაზრისით. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია, უფრო ზუსტად კონსტიტუციური ცვლილებები, კონსტიტუციური განვითარება შეიძლებოდა წარმოგვედგინა მომავალი ფედერალური საქართველოს სუბიექტების კონსტიტუციათა მოდელურ საფუძვლად. ჩვენს მიერ ზემოთ ჩამოთვლილი კონსტიტუციური პარამეტრები სასურველი იქნებოდა ასახულიყო აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაშიც.
http://www.nplg.gov.ge 
მოვიგებდით თუ წავაგებდით ქართულ-აფხაზურ ომს, გადატრიალება რომ არ მომხდარიყო თბილისში?
