ამოვწიოთ
მადაგასკარის გველები: მათი როლი კულტურასა და ეკოლოგიაშიაი უკვე დაახლოებით 300 წლის განმავლობაში მადაგასკარის გველები შესწავლის და გამოკვლევის ობიექტს წარმოადგენენ. ამ ნაშრომების უმეტესობა ტაქსონომიურ ხასიათს ატარებდა - დღესდღეობით აღწერილია დაახლოებით 98 სახეობა და ყველაზე მცირე კიდევ 5 - იცდის თავის რიგს. ყველაფერი ეს გვაფიქრებს იმაზე, რომ ჩვენ მხოლოდ ეხლა ვუახლოებით კუნძულის გველების (მაგრამ არანაირი ბაყაყების ან ზოგიერთი ხვლიკების ჯგუფების) ტაქსონომიური ერას დასრულებას. იმის გამო, რომ ძირითადი ყურადღება მიქცეული იყო სახეობებს ნომენკლატურული დასახელებების მინიჭებას, ჩვენ კიდევ ცოტა რამ ვიცით მათ როლებზე ეკოსისტემაში. დიდი ალბათობით ზუსტად ეს მიმართულება ყველაზე პერსპექტიულია მადაგასკარის გველების შემდგომ შესწავლაში. ასეთი გამოკვლევების განვითარებისთანავე ჩვენს თვალწინ წარსდგება ეკოლოგიური ურთიერთობების უფრო თვალნათლივი სურათი.
ამ სტატიაში ჩვენ გავეცნობით არა მარტო გველების როლს საკუთარ ეკოსისტემაში, არამედ ადგილობრივი კულტურის და არსებული ტაბუების ზეგავლენას მათ მომავალზე.
მადაგასკარის გველების მოკლე მიმოხილვამადაგასკარის გველები შეგვიძლია დავყოთ 4 “ჯგუფად”:
1.
Pseudoxyrhophiinae* ქვეოჯახი, აერთიანებს 18 გვარის შემადგენლობაში შემავალ 79 სახეობას;
2.
Psammophiinae* ქვეოჯახი, მისი ერთადეთი წარმომადგენელი არის
Mimophis mahfalensis (Grandidier, 1867);
3. ცრუფეხიანების ან მახრჩობელასებრნის
(Boidae) ოჯახი, წარმოდგენილია 2 გვარში შემავალი 3 სახეობით;
4. გველბრუცების 2 ოჯახი -
Typhlopidae, რომელიც კუნძულზე წარმოდგენილია 2 გვარის 14 სახეობით და
Xenotyphlopidae - 1 გვარის 2 სახეობით.
* შენიშვნა: დღევანდელ დღემდე ეს ორი ქვეოჯახი შედიოდა ანკარასებრნის (Colubridae) ოჯახში, მაგრამ გენეტიკური ანალიზის საფუძველზე გადაყვანილ იყვენენ სუპეროჯახში Elapoideaზემოთმოყვანილ 4 “ჯგუფად” დაყოფა გულისხმობს იმას, რომ მადაგასკარზე გველები ყველაზე მცირე 4-ჯერ ხვდებოდნენ. მხოლოდ ქვეოჯახი
Pseudoxyrhophiinae ასაკით კუნძულს აღემატება, რაც უდავოდ მიგვითითებს მისი წარმომადგენლების არსებობაზე ჯერ კიდევ იმ დრომდე, სანამ მადაგასკარი აფრიკას მოცილდა და კუნძული გახდა.
პირველ კოლონისტებად გველბრუცებს მიიჩნევენ, რომლებიც კუნძულზე დაახლოებით 65 მილიონი წლის წინ მოხვდნენ, ანუ იმის შემდეგ როცა მადაგასკარი მოსწყდა აფრიკის აღმოსავლეთ სანაპიროს და მანამდე, სანამ ინდოეთი ინდოეთის ოკეანეში დრეიფში მოექცა და შეეჯახა აზიურ კონტინენტს.
დაახლოებით 35 მილიონი წლის შემდეგ კუნძულზე მახრჩობელასებრნი გაჩნდნენ, და კიდევ 10 მილიონი წლის შემდეგ
Psammophiinae, რომლებიც დღესდღეობით მხოლოდ ერთი სახეობითაა წარმოდგენილი -
Mimophis mahfalensis.
მადაგასკარის ბოლო კოლონისტი, რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ისევ გველბრუცა აღმოჩდა -
Ramphotyphlops braminus (Daudin, 1803), რომელიც ფართოდ არის გავრცელებული პლანეტის ტროპიკულ კუთხეებში და კუნძულზე ბოლო 2000 წლის განმავლობაში მოხვდა. როგორც ეს ხშირად ახასიათებს კუნძულის იზოლირევულ ფაუნას, კოლონიზაციას თანსდევს მრავალფეროვნების “აფეთქება” და მადაგასკარი გამონაკლისი არ გახდა. ადგილობრივი სახეობათა წარმოქმნის შედეგად გაჩნდა რამოდენიმე განსხვავებული ტროფული (კვების) ნიშა, განსაკუთრებით ნათლად ეს
Pseudoxyrhophiinae ქვეოჯახის წარმომადენლებზე აისახა.
Mimophis mahfalensisკვებითი სპეციალიზაციასანამ შევუდგებით გველების როლის განხილვას მადაგასკარის კვებით ჯაჭვში, ნება მომეცით მოკლედ მოგიყვეთ მეტად საინტერესო კვებით სპეციალიზაციებზე.
უდავოდ, მადაგასკარი ყველაზე მეტად ცნობილია ძუძუმწოვრების მრავალფეროვნებით, რომელთაგანაც ყველაზე მეტად ქარიზმატულები რა თქმა უნდა ლემურები არიან. მაგრამ ძუძუმწოვრების ფაუნა გაღარიბებულად გამოიყურება, თუ მას კუნძულის რეპტილიების და ამფიბიების მრავალფეროვნებას შევადარებთ. უკანასკნელი გამოანგარიშების მიხედვით აქ თავშესაფარი მოიპოვა ბაყაყების 530 სახეობამ, რომელთაგანაც 99% პლანეტის არც ერთ კუთხეში აღარ გვხვდება, ანუ ისინი ენდემები არიან, და რეპტილიების 400 სახეობა, რომელთა 82% ასევე ენდემურია. როგორც უკვე ავღნიშნე, მათი რიცხვიდან დაახლოებით 98 სახეობას გველები წარმოადგენენ. ჰერპეტოფაუნის ასეთი მრავალფეროვნების გათვალისწინებით, ის ფაქტი, რომ ადგილობრივი გველების რაციონი მოიცავს რეპტილიებს და ამფიბიებს, ნამდვილად არ უნდა იწვევდეს გაკვირვებას.
გველების მიერ ხვლიკების ჭამის შემთხვევები, უფრო ზუსტად ქამელეონების და გეკონების, საკმაოდ ჩვეულებრივი მომენტია და ხშირად ხდება მათი ფოტოაპარატით დაფიქსირება, საიდანაც გამომდინარეობს, რომ ადგილობრივ გველთა უმეტესობის რაციონი ძირითადად შედგება ცივსისხლიანი არსებებისგან (რეპტილიები და ამფიბიები).
მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივი გველების ბევრ სახეობას აქვს კვების ფართო რაციონი, ერთმა ჯგუფმა დაიმსახურა ვიწროსპეციალიზირებული ცხოველების რეპუტაცია.
Langaha გვარის უცნაური წარმომადგენლები სპეციალიზირდებიან ხვლიკებზე ნადირობაში, რომლის დროს ისინი ინიღბებიან ხეების ფოთლებსა და ტოტებს შორის, იცდიან მსხვერპლის მიახლოებას და ელვისებურად იჭერენ მას. ითველბოდა, რომ ისინი იკვებებიან მხოლოდ ხეების მაცხოვრებელი ხვლიკებით, მაგრამ ჯესიკა ტინგლის მიერ 2012 წელს ჩატარებულმა გამოკვლევებმა გვაჩვენეს, რომ ამ გველების რაციონი მოიცავს ასევე ხმელეთის ხვლიკების ზოგიერთ სახეობას.
Langaha madagascariens მამრი მიირთმევს კიდევ ერთ უიღბლო Chalarodon madagascariensisმიუხედავად იმისა, რომ მათ შეზღუდული რაციონის მქონე არსებების რეპუტაცია ჰქონდათ, შემდგომმა გამოკვლევებმა გამოამჟღავნეს, რომ
Langaha გვარის გველები არ შემოიფარგლებიან მხოლოდ ხვლიკებით, არამედ ბაყაყებზეც ნადირობენ.
მეტად ვიწროპროფილიანები არიან
Compsophis laphystius, რომლებიც იკვებებიან მხოლოდ ბაყაყებით და მათი ქვირითით. გარდა ამისა, სავსებით შესაძლებელია,
Micropisthodon ochraceus ლოკოკინების განსაკუთრებული მჭამელი აღმოჩნდეს. ამგვარად ხდება ნათელი, რომ მადაგასკარის ზოგიერთი გველები იკავებენ საკმაოდ სპეციფიკურ და მყარ ნიშას ადგილობრივ კვებით ჯაჭვში.
ოფიოფაგიის - გველების ჭამის შემთხვევები, დარეგისტრირებული იყო გველების ძალიან მცირე რაოდენობაში, მათ შორის არიან
Liophidium vaillanti, Mimophis mahfalensis, და ასევე
Madagascarophis გვარის წარმომადგენლები. ეს მტაცებლებს შორის ურთიერთობის ძალზედ საინტერესო მაგალითი გახლავთ, რომელმაც შეიძლება შეასრულოს რეგულატორის როლი კვებით ჯაჭვში. როგორც არ უნდა იყოს, კუნძულზე არ არის დარეგისტრირებული ოფოფაგიაზე სპეციალიზირებული გველები და არ არის ზუსტად ცნობილი, რამდენად ხშირია მსგავსი შემთხვევები ბუნებაში.
უხერხემლოების ჭამა გველებს შორის ძალზედ იშვიათი პრაქტიკა არის. მადაგასკარზე ბინადრობს ძალიან წვრილი გველების რამოდენიმე სახეობა (მაგალითად,
Pararhadinea melanogaster, რომელიც სიგრძეში 240 მმ-ს აღწევს), რომლებიც უპირატესად უხერხემლოებით იკვებებიან. როგორც ადრე იყო ნახსენები,
Micropisthodon ochraceus ლოკოკინებით იკვებება, თუმცა მისი რაციონის დარანჩენი ნაწილი ჯერ კიდევ შეუსწავლელი რჩება.
ოოფაგია, ან კვერცხების ჭამა - დიდ ეკოლოგიურ ზეგავლენას ახდენს მსხვერპლზე. ყველაზე ცნობილი ადგილობრივი კვერცხების მჭამელი არის
Leioheterodon madagascariensis, რომელიც აქტიურად ეძებს ხვლიკების კვერცხებს. თუმცა ეს გველები არ არიან მკაცრი ოოფაგები, უბრალოდ სხვა საჭმელთან შედარებით უპირატესობას ანიჭებენ კვერცხებს. მიუხედავად ამისა, ასეთი ქცევა ძალზედ საინტერესოა, რადგან ნიშნავს იმას, რომ გველი აკონტროლებს ხვლიკების პოპულაციის მათი განვითარების ჯერ კიდევ ძალიან ადრეულ სტადიებზე. როგორც აღმოჩნდა, ეს არ არის ერთადერთი ეკოლოგიური ნიშა, რომელსაც
Leioheterodon madagascariensis იკავებს – ზოგჯერ ეს გველები თვითონ ხდებიან ადგილობრივი ნილოსის ნიანგების მსხვერპლები.
Leioheterodon madagascariensis ჭამს Oplurus cuvieri-ს ახალ-ახალ დადებულ კვერცხებსმადაგასკარის ბოა - რიგით მეორე ყველაზე დიდი მტაცებელია კუნძულზე, რომელიც პირველ ადგილს მხოლოდ ნიანგებს უთმობს. მათ მსხვერპლად ხდებიან ლემურები და ფრინველები, ასევე ხვლიკები და დიდი ზომის ბაყაყები. ეს თვისება მათ კუნძულის უმაღლეს მტაცებლებად ხდის და აგრეთვე საკვანძო რგოლად ეკოლოგიურ ჯაჭვში. გარდა ამისა, მადაგასკარის სზრდასრულ მახრჩობელებს არ ბუნებრივი მტერი არ გააჩნიათ (წარსულში მათზე ნადირობდა გადაშენებული გიგანტური არწივი), რამაც განსაზღვრა მათი სტაბილური, მაგრამ ადამიანის ჩარევის მიმართ ძალიან მგრძნობიარე პოპულაცია.
Acrantophis madagascariensisმადაგასკარის ყველა გველს შორის, ყველაზე მეტად გამოირჩევიან
Madagascarophis გვარის წარმომადგენლები, რომლებიც თავისი უნივერსალური დიეტითაა ცნობილი. მეცნიერები არა ერთხელ აკვირდებოდნენ იმას, თუ როგორ ჭამდნენ ეს გველები ქამელეონებს, გეკონებს, ბაყაყებს და წვრილ ძუძუმწოვრებს, ასევე არის ცნობები თევზების, ფრინველების და ნებისმიერი კვერცხების ჭამის შესახებ, რომელიც მათ გზაზე ხვდებოდა.
Madagascarophis colubrinus და თაგვიასეთი ყოვლისჭამა შეიძლება გულისხმობდეს იმას, რომ ეს გველები ძალიან მნიშვნელოვანი ადგილობრივი მტაცებლები არიან, რომლებიც არეგულირებენ პრაქტიკულად ყველა ცოცხალი არსების პოპულაციას. ყველაზე ხშირად მათ შეიძლება შევხვდეთ დასახლებული პუნქტების მახლობლად, სადაც თავი შეიფარა დიდი რაოდენობით მღრღნელმა.
ადამიანების და გველების ურთიერთქმედება: კონფლიქტები და ტაბუიმის გამო, რომ ადგილობრივი მახრჩობელების რჩეული მსხვერპლი დასახლებული პუნქტების მახლობლად მობინადრე თაგვები და ვირთხებია, ამ გველებმა დიდი ხნის წინ გამოიმუშავეს სინანტროპული ურთიერთქმედება ასეთ პუნქტებთან. შესაბამისად, მადაგასკარის მაცხოვრებლები ყველაზე ხშირად სწორედ ამ გველებს ხვდებიან, მაშინ, როცა დანარჩენი სახეობები ტყის გარეთ იშვიათად თუ გამოჩნდებიან.
გველებთან ხშირი შეხვედრების მიუხედავად, რთულია იმის თქმა, რომ მალაგასიელებმა მიეჩვიეს მათ კომპანიას, პირიქით, მათ სიკვდილამდე ეშინიათ ამ გველების, რაც ხშირად ხდება მახრჩობელების მოკვლის მიზეზი. გველების მიმართ გამჯდარმა შიშმა არაერთ ტაბუს ჩაუყარა საფუძველი. ერთ-ერთ ყველაზე საინტერესო ტაბუს შეგიძლიათ გაეცნოთ კუნძულის ჩრდილოეთი ნაწილის მონახულების შემდეგ, სადაც დადის ლეგენდა “შუბისებრ გველზე”. თქმულების მიხედვით, ადამიანთან შეხვედრისას ეს გველი გაიმართება შუბის მსგავსად, წინ ხტება და დაუპატიჟებელი სტუმარის გულმკერდში გადის. ზუსტად არ არის ცნობილი რომელი გველის ირგვლივ წარმოიშვა ეს ლეგენდა –
Leioheterodon თუ
Langaha.
თუმცა არა ყველა ტაბუ აჩვენებს გველებს არახელსაყრელი მხრიდან. მადაგასკარის სამხრეთ ნაწილში არსებობს ადამიანთა ჯგუფი, რომლებსაც სწამთ, რომ ბოა - მათი რეინკარნირებული წინაპარია. გზად თუ გადაეყარეს, მათ დიდი ხნის განმავლობაში შეუძლიათ მსჯელობა, თუ რომელ წინაპარს უფრო მეტად ჰგავს ეს ცივსისხლიანი არსება, რაც მთავარია - ისინი არავითარ შემთხვევაში არ მიაყენებენ მას ზიანს. ასეთი ტაბუები წარმოადგენენ ზოგიერთი სახეობის გადარჩენის ჩაშენებულ მექანიზმს, რომელიც სამწუხაროდ არ ვრცელდება ყველა ცოცხალ არსებებზე.