ტრილობიტების მოყვარულებს ეძღვნება
ტრილობიტები! ევოლუციის თვითმხილველები (ავტორი - რიჩარდ ფორტი)
OFFTOPIC:
შესავალი
ტრილობიტები, ეს გასაოცარი, სეგმენტირებული, მყარე ჯავშნის მქონე ცხოველები, რომლებიც დედამიწის ძველ წყლებში 520 მილიონი წლის წინ გაჩნდნენ. ჯერ კიდევ პირველი დინოზავრის გამოჩენამდე, ისინი ყველანი გადაშენდნენ. ტრილობიტები პალეოზოური ერის ერთ-ერთი საკვანძო და დამახასიათებელი ცხოველები არიან, თავის მხრივ პალეოზოურმა ერამ საფუძველი ჩაუყარა დღევანდელ ბიომრავალფეროვნებას და მაშინაც წარმოიშვნენ პირველი რთული ორგანიზმები. მაშინ, როდესაც დინოზავრები ყველაზე ცნობილ და კარგად შესწავლილ ნამარხებს წარმოადგნენ, ტრილობიტები პალეონტოლოგების ერთ-ერთი უსაყვარლეს არსებებს წარმოადგენენ, მათი ქვად ქცეული სხეულების შოვნა კი შესაძლებელია ნებისმიერ კონტინტეტზე. ისინი ფეხსახსრიანთა რიგის ერთ-ერთი უპირველესი წარმომადგენლები არიან, მყარი ეკზოჩონჩხით (გარე ჩონჩხით), მრავალი სეგმენტისგან შემდგარი სხეულით და სახრსხიანი კიდურებით (თუმცა, კიდურები, ანტენები და ტრილობიტების სხვა წვრილი ნაწილები ჩვენამდე იშვიათად თუ მიაღწევენ). ამ არსებებმა გადაშენებული ფეხსასხრიანების კლასს საფუძველი ჩაუყარეს, რომელსაც Trilobita დაერქვა და მის შემადგენლობაში დღესდღეობით ირიცხება 10 რიგი, 150-ზე მეტი ოჯახი, დაახლოებით 5000 გვარი და 20000-ზე მეტი მეცნიერულად აღწერილ სახეობა. ყოველწლიურად მათ რიგს რამოდენიმე ახალი სახეობა ემატება, რაც ტრილობიტებს გადაშენებული ფეხსასრიანების ყველაზე მრავალრიცხოვან კლასად აქცევს. საერთო აგებულების მიუხედავად, გასაოცარია მათი ფორმების და ზომების მრავალფეროვნება. ყველაზე მცირე ზომის ცნობილი ტრილობიტი მილიმეტრზე ნაკლებ სიგრძეს აღწევს, ამავე დროს ყველაზ დიდი - 70-90 სმ-ს. ფორმების და ზომების მრავალფეროვნების გარდა, დღემდე არ წყდება სპეკულაციები მათი ეკოლოგიის შესახებ - ვარაუდობენ პლანქტონური, თავისუფლად მცურავი და ფსკერზე მცოცავი ფორმების არსებობას, რაც თავის მხრივ საშუალებას გვაძლევს წამოვაყენოთ ჰიპოტეზა, რომლის თანახმად ტრილობიტები სხვადასხვა ტროფიკულ (კვების) ნიშებს ავსებდნენ - მათ შორის იყვნენ დეტრიტოფაგები, რომლებიც ალბათ უდიდეს ნაწილს წარმოადგენდნენ, ასევე ლეშის მჭამელები და შესაძლებელია მტაცებლებიც. |
პირველაღმოჩენა და „ნიჟარები“1698 წელს დოქტორ ლუიდმა თავის კორესპონდენტს, მარტინ ლისტერს, მისწერა სამხრეთი უელსის ქალაქ ლანდეილოს მიდამოების კირქვებში ნაპოვნი ნამარხების შესახებ: „15 აგვისტოს ჩვენს მიერ აღმოჩენილი უამრავი ნამარხის უმეტესობა, უდაოდ წარმოადგენს რომელიღაცა გადაშენებული ბრტყელი თევზების ხერხემალს“. დოქტორ ლუიდის „ბრტყელი თევზები“, სინმადვილეში რა თქმა უნდა ტრილობიტები იყვნენ.
დარწმუნებული ვარ, ბავშვობაში, ყველას გექნებათ ნაპოვნი წყლის სიღრმეებიდან ზღვის ნაპირზე ამოგდებული ნიჟარები, რომლის ყურთან ახლოს მიტანის შემდეგ ჩვენ ყურადღებით ვუსმენდით ან ვცდილობდით გაგვეგო ზღვის შორეული ტალღების ხმა, ან ბრიზის ნაზი სტვენა. როცა გავიზარდეთ, მაშინ შევიტყეთ იმის შესახებ, რომ ნიჟარა მხოლოდ და მხოლოდ რეზონატორის როლს ასრულებდა - მარტივად რომ ვთქვათ, ჩვენს გარშემო არსებული ჰაერის ნაკადის ხმას აძლიერებდა. თუმცა, არასოდეს დაგვავიწყდება აღელვების ის მომენტი, როდესაც ჩვენი გონება ამ ნიჟარაში წარმოქნილ ხმას შორეულ ოკეანესთან მომენტალურად გვაკავშირებდა. სწორედ ამაში მდგომარეობს პალეონტოლოგიის მთელი არსი - უნდა შეგეძლოს ქვად ქცეული ნიჟარების ნასაუბრევისთვის ყურის მოკვრა. განსაკუთრებული ყურადღება ჯავშნებს და ნიჟარებს უნდა მიექციოს. პირველ რიგში სწორედ ისინი ქვად იქცევიან - მინერალებისგან შემდგარი მყარი ჩონჩხები. იშვიათი შემთხვევების გამონაკლისის გარდა, რბილი ქსოვილები ჩვენს დრომდე არ აღწევენ. ისინი ლეშისჭამიების და მიკრობების საკვებად იქცევიან. ვის არ აუღია ხელში მკვდარი კიბორჩხალას ჯავშანი და შემდეგ, მყრალი სუნის გაგებისთანავე ზიზღის გრძნობით არ გაუსროლია სადღაც შორს? დიახ, ამაშიც სწორედ ბაქტერიები არიან დამნაშავე - ყველგან მყოფი, ცხოვრების მანძილზე ორგანულ მოლეკულებში დაგროვილი სასიცოცხლო ენერგიის ძლიერ მოსურნე ბაქტერიები, რომელიც საბოლოო ჯამში მილიმეტრის მეათასედის ზომის მჭამელების განკარგულებაში გადადის. ხორცის მკვრივი გუნდა, მართლაც, რომ თვალებზე დნება. ამის შემდეგ კი მხოლოდ ნიჟარები და ძვლები რჩება, რომლებსაც ბაქტერიები ვეღარ ერევიან. ტრილობიტების ჯავშნები, როგორც ზღვის სხვა მრავალი ცხოველის ნიჟარები, მყარე მინერალისგან -
კალციტისგან შესდგებიან. მისგან კრაბების ჯავშნები და მოლუსკების ნიჟარებიც შესდგებიან. რომ არა ჯავშანი, ჩვენ ვერ შევიტყობდით ტრილოიტების ოდესღაც არსებობის შესახებ. ისინი უბრალოდ უკვალოდ გაუჩინარდებოდნენ, იმის მიუხედავად, რომ ძველი ოკეანეების და ზღვების ფსკერი პრაქტიკულად მოფენილი იყო ტრილობიტებით. მაგრამ, საბედნიეროდ, ჩვენ წილად გვხდა ქვად ქცეული ჯავშნები - წარსული სიცოცხლის გამონაცვლები, საჭმელად უვარგისი ნასუფრავები. ცხოველის ეს ნაწილი, რომელიც არანაირ ინტერესს არ წარმოადგენდა მასთან ერთ დროს არსებული ცხოველებისთვის, რაოდენ ირონიულად არ უნდა ჟღერდეს, მეცნიერებსა და პალეონტოლოგებს შორის უდიდეს ინტერესს იწვევს. ამიტომ, ტრილობიტებთან დაახლოებისათვის, პირველ რიგში საჭიროა მათი ჯავშნის სტრუქტურის შესწავლა.
სიკვდილის შემდეგ მყარი ჯავშნისგანაც იკარგება რაღაცა და ეს რაღაცა მისი ფერია. თანამედროვე ზღვებსა და ოკეანეებში ფერთა ნამდვილი სიმფონია ჟღერს: მკვეთრი ფერებით ანათებენ გამაფრთხილებელი სიგნალები, ან ლივლივებენ მასკირების ფერები - ფერი ცოცხალი სამყაროს სიუხვეს გამოამჟღავნებს. სავსებით შესაძლებელია, რომ ასობით მილიონი წლის წინ, ზღვებში ასევე იყო ფერთა სიუხვე. მაგრამ ფოსილიზაციის პროცესში (პროცესი, რომლის დროსა ორგანული ნარჩენები ნამარხად ან ქვად იქცევიან) ფერი ხუნდება. ნამარხი სამყარო - ფერმკრთალი სამყაროა, და მისი გაფერადება მხოლოდ ჩვენ ფანტაზიას შეუძლია. ტრილობიტების უმეტესობის ჯავშნებს იმ ქანების ფერი დაჰკრავს, რომელშიც ისინი აღმოჩენილი იყვნენ და არაფერი მეტყველებს ოდესღაც ცოცხალი არსებების ნამდვილ შეფერილობაზე. ამიტომ, ჩვენ გვაქვს უფლება გავაფერადოთ ისინი ვის როგორც სურს.
ჯერ კიდევ სკოლის პერიოდში, ტრილობიტის ჯავშნის აგებულება შევისწავლე. ვიზეპირებდი სპეციალურ ტერმინებს, რომლებიც შთამაგონებდნენ. როგორც იქნა, ბოლოს, ტრილობიტებზე ერთიანი წარმოდგენის ჩამოყალიბება შევძელი.
გასაოცარი ფაქტი - ვისწავლე თუ არა, რომ ტრილობიტების თავს
ცეფალონი ეწოდება, იმ წამსვე მივიღე მათი თაყვანისმცელმების სამყაროში შესასვლელი ბილეთი. თუმცა, სინამდვილეში ცეფალონი ბერძნულად თავს ნიშნავს, ასე რომ ჩვენ უბრალოდ ერთ თავს მეორეთი ვანაცვლებთ. როგორც გავარკვიე, ნებისმიერი ტრილობითი 3 ნაწილად იყოფა - არა მხოლოდ სიგრძივ, არამედ განივადაც.
ცეფალონი, მისი წინა ნაწილია და ამას დიდი ხნის წინ მივხდი, როდესაც მე და ჩემს მიერ აღმოჩენილი პირველი ტრილობიტი ერთმანეთს შევყურებდით. მეორე ბოლოზე მდებარეობს კუდი, რომელსაც როგორც გავიგე,
პიგიდიუმი ეწოდება - კიდევ ერთი ბერძნული სიტყვა.
კლასიკური ენების გამოყენება არ უნდა გიკვირდეთ - დასაწყისში, სხვადასხვა ეროვნების ბუნებისმმეტყველი მეცნიერები ერთმანეთს ლათინურად ესაუბრებოდნენ. კლასიკური ენა
sine qua non - წარმოქნილი ფენებისთვის აუცილებელი პირობა იყო, საჭირო ენა-შუამავალი და არა ელეგანტური მეთოდი, რომლის წარმოთქმით ვინმე უცოდინარს გააკვირვებდით. მაგალითად, ბოტანიკოსები, დღემდე არიან იძულებული და ვალდებული ახლად აღმოჩენილი მცენარეების მოკლე აღწერა ლათინურად შეადგინონ (თუმცა, დღესდღეობით ეს მოთხოვნა, მემგონი იცვლება); ზოოლოგები, საბედნიეროდ ამ მოთხოვნისგან 1 საუკუნეა რაც განთავისუფლდნენ. მაგრამ მცენარეს ან ცხოველის ანატომიური ნაწილები, ცვლილებებს უფრო ძლიერად „ეწინააღმდეგებიან“: მათ დღემდე ლათინური ან ბერძნული დასახელებები ერქმევათ. მედიკოსი სტუდენტები იწყევლებიან მაშინაც, როდესაც ამ დასახელებების სამუდამოდ დამახსოვრებას ახერხებენ, ჩვეულებრივ ადამიანებს კი ისინი განცვიფრებაში მოჰყავთ. მაგრამ ტერმინები წარმოადგნენ უწყვეტ დამაკავშირებელ ძაფს აწმყოსა და წარსულს შორის, ჯერ როდესაც უილიამ ჰარვეიმ სისხლმიმოქცევის სისტემა გაშიფრა; დოქტრინები ინგრევა, მათი შემმადგენელი სიტყვები კი რჩება. რაც უფრო ახლოს შეისწავლი ინტერესის ობიექტს, მით უფრო მეტ დეტალს ამჩნევ და შესაბამისად კიდევ უფრო ბევრი ტერმინის დამახსოვრება და გამოყენება გიწევს. ბერძნული თუ ლათინური, ამას მნიშვნელობა არ აქვს. ტერმინოლოგია - ცოდნის პრელუდია არის.
მაშ განვაგრძოთ. ცეფალონის და პიგიდიუმის შორის არის სხეული - თითქოს ნაცნობი სიტყვა, მაგრამ ადამიანის მიმართებაში ის სულ სხვა მნიშვნელობას მიიღებს. სხეული, ანუ
ტორაქსი, ტრილობიტების ყველაზე გრძელი ნაწილია, ყოველ შემთხვევაში ეს მართებულია სახეობათა უმეტესობისათვის. თავის მხრივ, ტორაქსი რიგ სეგმენტებად იყოფა, რომლებსაც როგორც უკვე მიხვდით, ტორაქსის სეგმენტები ეწოდება. ტორაქსის ყოველი სეგმენტი მოძრავი სახსრებით უერთდება მის წინ და უკან განლაგებულ სეგმენტებს. ასე თანმიმდევრულად დაწყობილები, ისინი ფორმირებენ ჯაჭვს, როგორც ვაგონები მოძრავ შემადგენლობას. ისინი მეტ-ნაკლებად ერთმანეთის მსგავსები არიან და კარგად მორგებული ერთი მეორესთან. ცოცხალი ტრილობიტის გაჩხლეცვის შესალებლობა რომ გვონოდა, ის უდიდესი ალბათობით სეგმენტებს შორის გაწყდებოდა. ანალოგიური პრინციპით ტყდება კიბორჩხალას ჯავშანიც. მსგავსი სეგმენტების არ ქონა, კუს ერთის მხრივ უძლევე, მაგრამ მეორეს მხრივ მოუქნელ არსებად ხდის. ნელი ნაბიჯებით წინ მიიწევს კუ, დიდი ძალისხმევის დატანა სჭიდება გზად შეხვედრილი ბარიერების გადასალახად. დედამიწის ზურგზე, ამოტრიალებულ კუზე საცოდაობა სანახაობა არ არსებობს, როდესაც ის ამაოდ იქნევს ფეხებს ჰაერში. სეგმენტირებულ ცხოველების კი მსგავსი არაფერი არაფერი ემუქრებათ. წინაღობასთან შეხვედრის შემთხვევაში, მათ სხეული იკლაკნება, რადგან მოძრავი სახსრებით შეერთებული ტორაქსის სეგმენტები ერთმანეთის მიმართ გადაადგილდებიან. მათი მოძრაობა მექანიკის კანონებს ემორჩილება. ზურგზე დაცემული ან ამოტრიალებული სეგმენტირებული ცხოველი ადვილად ამობრუნდება. თავისი მოქნილობა ტრილობიტებმა გაკრვეული მოსწყლადობის ხარჯზე შეიძინეს, თუმცა, ეს ამ ფასის ღირებული იყო.
პიგიდიუმი (კუდი), ასევე შესდგება სეგმენტებისგან - მათი დანახვა შესაძლებელია დაკვირვების შედეგად. მაგრამ, ტორაქსისგან განსხვავებით, პიგიდიუმის სეგმენტებს შორის სახსრები არ არის - ისინი უბრალოდ არიან შესრილი და შესაბამისად წარმოქმნიან ფარს. ზოგიერთი ტრილობიტის პიგიდიუმი ხეფალონზე გრძელია და მრავალი სეგმენტისგან შესდგება, სხვებს ძალიან მოკლე აქვთ. მთლიანობაში პიგიდიუმის 4 ტიპს გაარჩევენ: მიკროპიგიდიუმი (როდესაც კუდი თავზე ბევრად პატარაა), სუბისოპიგიდიუმი (კუდი თითქმის უდრის თავის ზომას), იზოპიგიდიუმი (კუდის და თავის ზომა თანაბარია) და მაკროპიგიდიუმი (კუდი თავს ზომით აღემატება). მოგვიანებით, ჩვენ გავიგებთ რა სარგებელი მოაქვთ სხვადასხვა ზომის პიგიდიუმებს.
სიტყვა ტრილობიტი „სამი ნაწილისგან შემდგარს“ ნიშნავს, მაგრამ თუ თქვენ გგონიათ, რომ ამ 3 ნაწილს ზემოთხსენებული ცეფალონი, ტორაქსი და პიგიდიუმი წარმოადგენენ, მაშინ თქვენ ცდებით. როგორც ტორაქსს, ასევე პიგიდიუმს აქვს ამობურცული ცენტრი - ტრილობიტის შუა ნაწილი, რომელსაც სამეცნიერო ტერმინოლოგიისთვის უჩვეულოდ მარტივად ჰქვია -
ღერძი. გვერდითი ნაკერები განაცალკევებენ მას გვერდითი, ანუ
პლევრალური ნაწილებისგან. სწორედ ამ სამი ნაწილის გამო ცხოველს ტრილობიტი დაერქვა. სხეულის ყოველ სეგმენტს აქვს პლევრა. ჩემს მიერ პირველ აღმოჩენილ ტრილობიტს პლევრების დაბოლოება წვეტიანი წანაზარდებით მთავრდებოდა, ასე რომ ხელში ქვად ქცეული ჯავშნის მაგივრად ცოცხალი ტრილობიტი რომ მყოლოდა, ნამდვილად არასისამოვნო შეგრძნება დამეუფლებოდა, როგორც ცოცხალი ლანგუსტის დაჭერისას.
რაც შეეხება ტრილობიტის თავს, პირველ რიგში ყურადღებას მისი გაბერილი ცენტრალური ნაწილი მიიპყრობს - სხეულის ღერძი ცეფალონს აღწევს, სადაც უკვე გაგანიერდება და ცენტრალურ ამობურცულ ნაწილად გადაიქცევა. ეს, როგორც ჩვენმა პროფესორმა აგვიხსნა, ტრილობიტის უმნიშნველოვანესი და ყველაზე დამახასიათებელი ნაწილია -
გლაბელა. ამ ტერმინს ყოველდღიურ სიტყვებს შორის ანალოგი არ აქვს, ამიტომ ის უბრალოდ უნდა დაიზეპიროთ. დამახსოვრებაში სტუნდეტებს ოდნავ შველის „გლაბელა“-ს და „კაბელი“-ს გარითმვა. გლაბელას ნაკერები გადაჰკვეთენ, ისინი საშუალებას იძლევიან ვივარაუდოთ, რომ სხეულისა და კუდის მსგავსად, თავი ერთზე მეტი სეგმენტისგან შესდგება. მაგრამ, მისი სეგმენტები სხეულისგან განსხვავებით და კუდის მსგავსად შეზრდილები არიან და ერთიან, მყარ ფარს წარმოქმნიან. გლაბელას ორივე მხარეს განლაგებულია თვალები. გინდათ დაიჯერეთ და თუ გინდათ არა, ისინი ამავე სახელითაა ცნობილი. მარტივი სიტყვა, რომელიც დამკვირვებელს და დაკვივრების ობიექტს ერთმანეთთან აკავშირებს.
და აი ამ 8 ტერმინის საშუალებით - ცეფალონი, პიგიდიუმი, ტორაქსი, სეგმენტი, ღერძი, პლევრა, გლაბელა და თვალი - ჩვენ შეგვიძლია ამ უცნაური ცხოველების ფორმების აღწერას შევუდგეთ. მათი გამოყენებით საუბრის დროს ერთგვარ სიმარტივეს გრძნობ. შემდგომში, გლაბელას ამოცნობის შესწავლის შემდეგ, რა ფორმისად არ უნდა იყოს იგი, ჩვენ ვხდებით თუ რა მრავალფეროვნებაა სხვადასხვა სახეობის ტრილობიტებს შორის.
ტერმინების შესწავლასთან ერთად გარჩევის უნარიც მოდის. ყოველივე ზემოთხსენებული ანატომიური ნაწილი სახეიბებს შორის მნიშვნელოვნად იცვლება: არსებიბენ დიდი და პატარა თვალების მქონე ტრილობიტები, მოკლე და გრძელი სხეულის პატრონები. ცოტა ხანში მივხდი ტრილობიტების სიუხვეს და ბოლოს თავად გავხდი რამოდენიმე სახეობის პირველაღმწერი - ახალი სახელების გამომგონებელი. დღესდღეობით ისინი ოდესღაც ცოცხალი არსებების ნაჭუჭებს წარმოადგენენ. მათი ნიჟარების გზავნილიდან ჩვენ ვცდილობთ ყური მოვკრათ შორებული ზღვის გამოძახილს - უფრო შორეულის, ვიდრე ბავშვობა. დავიწყე იმ ენის აღქმა, რომელიც ამ გზავნილების გაგებაში მომეხმარებოდა. ტრილობიტების ისტორიის სიღრმეებში სამგზავროდ მკითხველს ასევე ვურჩევ ტერმინების მოკლე ჩამონათვალით შეიარაღებას, მითუმეტეს მისი დამახსოვრება არც ისეთი ძნელია. ამ ჩამონათვალში ყველა ის ანატომიური ნაწილი შედის, რომელიც დასაწყისში თავად ვისწვალე და რომლებიც XVIII საუკუნეში ტრილობიტების პირველაღმომჩენლებით აღნიშნული იყვნენ. ტრილობიტებმა ისინი აღაფრთოვანეს: მათ მოლაპარაკე დასახელებები მიანიჭეს, როგორიცაა
Agnostus - შეუცნობადი და
Paradoxides - პარადოქსალური, რაც აშკარად მიგვანიშნებს იმაზე, თუ რა სერიოზული პრობლემების წინაშე დგებოდნენ ტრილობიტების ინტერპრიტაციის დროს. არსებობს ერთი კემბრიული სახეობა, რომელსაც
Paradoxides paradoxissimus ეწოდება, რაც ლათინურიდან როგორც „უპარადოქსალურესი პარადოქსი“ ითარგმნება, ანუ იმაზე უფრო პარადოქსალური, ვიდრე ამის წარმოდგენაა შესაძლებელი. ადრეული ნატურალისტები მალე მიხვდნენ, რომ საქმე აქვთ არა მთლიან ცხოველთან, არამედ მის ჯავშანთან, რომელიც ტრილობიტს ზემოდან მტრული გარე სამყაროსგან იცავდა. მყარი კალციტით დაფარული ზურგი მოუწყვლელია, მის ქვეშ კი სანდოდ დამალული მუცელი იყო. სხეულის ეს რბილი ნაწილი დაუცველი იყო, რადგან ჯავშანი უცებ მთავრდებოდა და ქვევით ნაწიბურად აკეცილი იყო. ეს ნაწიბური
დუბლურას სახელს ატარებს, მის ქვეშ აღარაფერია, მხოლოდ ღრმული. თუ რა იყო მოთავსებული ამ ღრმულში - უცნობია, არ არსებობს თითქმის არანაირი მონაცემები. თანამედროვე ცხოველებს შორის ტრილობიტის ჯავშნის ზუსტი ანალოგი, თუმცა, ზურგზე ნამიჭამია რომ გადავატრიალოთ, მაშინ გამოჩნდება მრავალი სწრაფად მოძრავი კიდურებით აღჭურვილი მუცელი, რომელიც სავარაუდოდ ძალიან ჰგავს ტრილობიტისას. მრავალი წლების მანძილზე უცნობი იყო, თუ რა იმალებოდა დუბლურის ქვეშ. თუ როგორ ახადეს ფარდა ამ საიდუმლოს, ამას თქვენ შემდეგი თავიდან შეიტყობთ.
to be continued …
This post has been edited by Jaguar paw on 6 Jul 2014, 19:08 
პალეონტოლოგია.
