ე.ი. ამის მერე გარნელს ვწერ ყველგან და არავინ მკითხოთ, რა არისო!
პ.ს. კრევეტი უფრო კარგად ჟღერს.
ეს ამბავი 1869 წელს მოხდა. ავსტრალიის შტატ კვინსლენდიდან ჩამოსულმა უბრალო ფერმერმა უილიამ ფორსტერმა, გადაწყვიტა მოენახულებინა სიდნეის ზოოლოგიური მუზეუმი. კოლექციის დათვალიერების შემდეგ ის შემთხვევით გადააწყდა მუზეუმის კურატორს-ჰერარდ კრეფტს და გაესაუბრა:
- "სერ, თქვენს მუზეუმში რატომ არ არის არც ერთი ის დიდი თევზი, რომელიც ჩვენთან, ბერნეტ-რივერში ცხოვრობს და ბარამუნდი, ანუ ბერნეტული ორაგული ქვია? ისიცი მსუქან გველთევზებს გვანან და 5 ფუტის სიგრძისანი არიან. სქელი, დიდი ქერცლები აქვთ. და წარმოიდგინეთ, მხოლოდ 4 ფარფლი აქვთ. თანაც ყველა მუცელზე განლაგებულია."
კრეფტმა უპასუხა, რომ წარმოდგენაც არა აქვს, რომელ თევზზე ესაუბრება და სთხოვა ფორსტერს თუ შეძლებოდა ამ გამოუცნობი თევზის რამდენიმე ეგზემპლარი მისთვის გაეგზავნა.
გავიდა რამდენიმე კვირა და მუზეუმის კურატორმა მიიღო მთელი კასრი კარგად დამარილებული თევზით, რომელთა დანახვაზე სწავლულებმა ლაპარაკის უნარი დაკარგეს. თევზები მართლაც განსაკუთრებულები იყვნენ. მათ ნამდვილად მხოლოდ 4 ფარფლი ქონდათ და ისიც მუცელზე, თანაც ეს ფარფლები უფრო ლასტებს გავდნენ. კუდიც უჩვეულო ჰქონდათ, არა ჩანგლისებური, როგორც თევზთა უმეტესობას, არამედ სოლისებური(დიფიცეკალური). სავარაუდოდ, ეს თევზების კუდის უძველესი ფორმაა.
მაგრამ ყველაზე დიდი მოულოდნელობა კრეფტს თევზის პირში ელოდა. მეორადი ყბა მას არ ქონდა. სამაგიეროდ სასასა და ქვედა ყბაზე ქონდა დიდი ფირფიტები, რომლებიც შედგებოდა ერთმანეთს შეზრდილი კბილებისაგან. ასეთი კბილ-სახეხები იმ დროისათვის უკვე ცნობილი იყო მეცნიერებისათვის, მაგრამ მხოლოდ უკვე დიდი ხნის წინ გადაშენებულ სახეობებში. ამ თავისებური კბილების შესწავლის შემდეგ ბიოლოგმა და ნატურალიტმა ჟან ლუი აგასისმა, ნამარხ თევზებსა და კანეკლიანებზე ნაშრომის ავტორმა, თევზებს ცერატოდები ანუ რქაკბილიანები უწოდა. ცერატოდები დედამიწაზე 395–345 მლნ. წლის წინ გაჩნდნენ. ჯერ კიდევ დევონურ პერიოდში. არც ერთ თანამედროვე თევზს მსგავსი კბილები არ აქვს.
და ია, კრეფტს ხელში ნამდვილად ცოცხალი ნამარხი ეჭირა თავად ცერატოდი! მართალია, მოგვიანებით, როცა პალეონტოლოგებმა ნამარხებში აღმოაჩინეს უძველესი ცერატოდების არა მხოლოდ კბილები, არამედ თავის ქალაც, ის სულაც არ ზუსტად ისეთი, როგორც თანამედროვე ცერატოდისა, ამიტომ ამ უძველესი თევზების თანამედროვე წარმომადგენელმა მიიღო წინსართი "ნეო" (ანუ ახალი) Neoceratodus. სახეობას სახელწოდება Neoceratodus fosteri მოგვიანებით უწოდეს უილიამ ფორსტერის საპატივცემულოდ, ფერმერის, რომელიც დაეხმარა სწავლულებს გაცნობოდნენ ამ საოცარ არსებას.
კიდევ ერთი საოცარი მოულოდნელობა ელოდა წინ კრეფტს, როცა მან თევზი გაკვეთა. ლაყუჩების გვერდით კრეფტმა სუსტად დანაოჭებული, მაგრამ ნამდვილი ფილტვი იპოვა! გამოდის, რომ თევზი ორმაგმსუნთქავი იყო. 1869 წლამდე მეცნიერები მხოლოდ 2 ასეთ თევზს იცნობდნენ - ლეპიდოსირენს, რომელიც ამაზონის აუზში ბინადრობს და პროტოპტერს, აფრიკის ცენტრალური ნაწილის წყალსატევების მკვიდრს. მაგრამ ლეპიდოსირენსაც და პროტოპტერსაც ორი ფილტვი აქვთ და ორფილტვიანისებრთა (Lepidosireniformes) რიგს მიეკუთვნებიან. ნეოცერატოდისათვის ახალი რიგის შექმნა მოუწიათ ერთფილტვიანების ანუ ნეოცერატოდების (Dipnoi ანუ Ceratodiformes).
პირველი ორმაგმსუნთქავი თევზები პალეოზური ერის დევონურ პერიოდში გაჩნდნენ - თევზების საუკუნედ წოდებულ დროს. მაშინ დედამიწაზე 100-ზე მეტი სახეობის ორმაგმსუნთქავი თევზი ცხოვრობდა. მოგვიანებით, ქვანახშირის პერიოდში, მათი მრავალფეროვნება მკვეთრად შემცირდა და მეზოზოური ერის ცარცულ პერიოდში (135–65 მლნ. წლის წინ) დედამიწაზე ორმაგმსუნთქავების მხოლოდ 2 ხაზი გადარჩა, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწიეს. ცარცულ პერიოდში, როცა დედამიწაზე დინოზავრები ბატონობდნენ, ცერატოდები ყველა კონტინენტის წყალსატევებში ბინადრობდნენ. ავსტრალიის კონტინენტზე 18 სახეობის ორმაგმსუნთქავი ცხოვრობდა და მათ შორის იყო Neoceratodus-ის სახეობის წარმომადგენელიც, რომლებმაც ჩვენამდეც მოაღწიეს. დღეისათვის ეს საოცარი თევზი კვინსლენდის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მხოლოდ მდინარეებში ბერნეტსა და მერიში გვხვდებიან.
ნეოცერატოდი საკმაოდ მოზრდილი თევზია. მისი სიგრძე 1-1,5 მეტრს აღწევს, ხოლო წონა დაახლოებით 10 კგ.-ს. მისი გრძელი სხეული დაფარულია მსხვილი, ერთმანეთს მჭიდროდ მიჯრილი კოსმოიდური ქერცლებით. აქვს 5 სალაყუჩე ხვრელი, რომლებიც განლეგებულები არიან ფართო, ბრტყელი თავის ახლოს. ნეოცერატოდის ზურგი და გვერდები ზეთიხილისფერ-ყავისფერი ან მუქი ყავისფერია გაფანტული შავი ლაქებით. თევზის მუცელი ვარდისფრად ან სტაფილოსფრადაა შეფერილი.
ეს თევზები უპირატესობას ანიჭებენ დამდგარ ან ნელი დინების მქონე, წყალმცენარეებით მდიდარ წყალსატევებს. ჟანგბადის ნაკლებობა წყალში მათთვის ხომ პრობლემას არ წარმოადგენს!
ნეოცერატოდს ერთი ფილტვი აქვს და მას იშვიათად იყენებს ხოლმე, რადგანაც ლაყუჩები საკმაოდ კარგად აქვს განვითრებული და საკმაო რაოდენობის ჟანგბადს ღებულობს ხოლმე მისი მეშვეობით. ფილტვით სუნთქვას თევზი მაშინ იწყებს,როცა წყალსატევში ჟანგბადის დონე ძალიან კლებულობს. ყოველ ნახევარ ან ერთ საათში თევზი წყლის ზედაპირზე ამოდის, წყლის ზემოთ ამოყოფს ქოანებს და ღრმად ჩაისუნთქავს. ფილტვებში ჰაერი ნესტოების საშუალებით შედის.
თავისი ორფილტვიანი ნათესავებისაგან განსხვავებით ნეოცერატოდს შლამში ჩაფლულს ვერ გადააქვს გვალვა. როცა მისი საბინადრო მდინარეები შრება თევზი გადადის ფსკერზე დარჩენილ პატარა გუბურებში და ფილტვით სუნთქავს, მაგრამ ასეთ მდგომარეობაში დიდხანს ვერ ძლებს.
თუმცა ნეოცერატოდებს შეუძლიათ უწყლოდ გაძლება, თუ სინესტეს შეინარჩუნებენ. მაგ. 1898 წელს რამდენიმე ნეოცერატოდი ლონდონში წაიყვანეს სველ ტილოებში გახვეულები. 8 კვირიანი მგზავრობის შემდეგ ლონდონში ჩასული თევზები ცოცხლები და საკმაოდ კარგ მდგომარებაში იყვნენ.
ნეოცერატოდები არ არიან მოძრავი თევზები. დროის უდიდეს ნაწილს ისინი ერთ ადგილას ატარებენ მუცელზე დაწოლილები ან 4 ფარფლსა და უზარმაზარ კუდზე ჩამოყრდნობილები. მოშიებული თევზი ნელა მიცურავს საკვების საშოვნელად ფარფლებისა და სხეულის მოდრეკის წყალობით. მხოლოდ შეშინებული ნეოცერატოდი მიცურავს სწრაფად, ისიც დიდხანს ვერა. აქტიურები არიან დღისითაც და ღამითაც. იკვებებიან სხვადასხა უხერხემლოებით: წვრილი კიბოსნაირებით, მოლუსკებით, ჭიებით, მწერების ლარვებით.
ნეოცერატოდები აგვისტოდან დეკემბრამდე პერიოდში მრავლდებიან (ე.ი. გაზაფხულზე). ქვირითობის პიკი სექტემბერ-ოქტომბერში, წვიმების სეზონს ემთხვევა. ქვირითის დაყრა ხდება ღამე და თან ახლავს სპეციფიკური საქორწილო ცეკვები, რომელშიც მონაწილეობას 1 მდედრი და 5 მამრი იღებს. ცეკვისას მდედრი დებს საკმაოდ მსხვილ (1 სმ.-მდე დიამეტრის) ქვირითს, მამრი კი ანაყოფიერებს მას. თევზები გამრავლებისათვის აუცილებლად მეჩხერ წყლებში გადიან, სადაც სიღრმე 1 მეტრს არ აღემატება. ბევრი წყალმცენარეებია და წყალი ჟანგბადითაა მდიდარი. ზოგჯერ თევზები იმდენად მეჩხერ წყლებში აწყობენ ცეკვებს, რომ მათი ზურგები წყლიდანაა ამოჩრილი.
თევზების გადაადგილება ქვირითობისას რამდენიმე კილომეტრზე ხდება.
ნეოცერატოდის ქვირითი.
დაახლოებით 3 კვირის შემდეგ ქვირითიდან ლარვები იჩეკებიან. ისინი სულაც არ გვანან მოზრდილ თევზებს. მათ არა აქვთ ლაყუჩები და პროტოპტერის ლარვისაგან განსხვავებით, არც ჯირკვალი, რომლის გამონაყოფის საშუალებით სხვადასხვა საგანზე მიმაგრება უნდა შეძლოს. ამიტომ 6 კვირის განმავლობაში ლარვები ყვითრის მარაგით იკვებებიან და დროის დიდ ნაწილს ზურგზე მწოლიარენი ატარებენ. როცა ყვითრის მარაგი თავდება, ლარვები ლიფსიტებად გარდაიქმნებიან, მათ მკერდის ფარფლები უჩნდებათ და მიკროსკოპული უხერხემლოების ჭამაზე გადადიან. 4-5 თვიდან ლიფსიტები მოზრდილებს ემსგავსებიან და ფსკერზე მცხოვრები უხერხემლოების ჭამას იწყებენ.
ნეოცერატოდი ახალგაზრდობაში სწრაფად იზრდება, სქესობრივი სიმწიფის მიღწევის შემდეგ წელიწადში მხოლოდ 5 მმ.-ს იმატებენ. ანუ 1 მ.-იანი თევზი დაახლოებით 50 წლის გამოდის!
ნეოცერატოდების გემრიელი წითელი ხორცი ადგილობრივების საყვარელი საჭმელია, მაგრამ დღეს ეს თევზი მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშაა და მისი დაჭერა სასტიკად აკრძალულია!
როგორც უკვე ითქვა, დღევანდელი ნეოცერატოდები დედამიწაზე უკვე 100 მლნ. წელია ცხოვრობენ. ისინი არიან დინოზავრების აყვავების ხანის, პირველი ყვავილოვანი მცენარეებისა და ძუძუმწოვრების, მათ შორის ადამიანის გაჩენის მოწმეები. მათ გადაიტანეს მრავალი კატაკლიზმი და მაინც გადარჩნენ! ახლა კი მათ საცხოვრებელ ადგილებს ადამიანი იმდენად ცვილს, რომ ისინი გადაშენების საფრთხის წინაშე დგანან. იქნებ XXI საუკუნეში მაინც დაფიქრდეს ადამიანი და გადარჩენის შანსი მისცეს ჩვენი პლანეტის ერთ-ერთ უხუცეს ბინადარს!
წყარო:
http://bio.1september.ru/2002/39/1.htmhttp://ianimal.ru/topics/rogozubP.S. ბევრი კი გამომივიდა, მაგრამ საინტერესო თევზი იყო.
* * *
TimeRider
წყლის ბინადრები, უცნაურები და სიცოცხლისთვის საშიშები
