tengo_tengo ბაღაფში მანდ არ ზის
სოხუმის ბანკის შენობაც შეათეთრეს სადღაც მაქვს სურათი
* * *
აღმოსავლეთ საქართველოს პარალელურად ადრეფეოდალური სამეფო დასავლეთ საქართველოშიც ჩამოყალიბდა.
VIII ს. მანძილზე თანდათან ძლიერდება აფხაზეთის საერისთავო. ის სარგებლობს ეგრისის დასუსტებით, ნელ-ნელა იერთებს აფშილეთსა და მისიმიანეთს და აფხაზთა სამთავროდ ყალიბდება. VIII ს. დასასრულისათვის აფხაზთა სამთავრო ახორციელებს მთელი დასავლეთ საქართველოს გაერთიანებას ერთ პოლიტიკურ ერთეულად და განთავისუფლებას ბიზანტიის ვასალობისაგან.
აღნიშნული გარემოება განპირობებული იყო იმ ისტორიული ვითარებით, რომელიც დასავლეთ საქაროველოში შეიქმნა. ამ დროისათვის, ძველი ეგრისის სამეფო საგრძნობლად დასუსტებული იყო. VI საუკუნეში ბიზანტია-ირანს შორის ეგრისის მიწა-წყალზე წარმოებულმა ხანგრძლივმა ომმა დიდი ზარალი მოუტანა დასავლეთ საქართველოს ეკონომიურად და კულტურულად წამყვან რაიონებს. ეგრისის სამეფომ თანდათან დაკარგა პოლიტიკური გავლენა დასავლეთ საქართველოს სამთავროებზე. VI ს. დასასრულს მას, როგორც ზემოთ ითქვა, გამოეყო აბაზგია და ის უშუალოდ ბიზანტიის იმპერიას დაუქვემდებარდა, ასევე გამოეყო მას თანდათან მისიმიანეთი, სვანეთი, აფშილეთი და სხვა წვრილი პოლიტიკური ერთეულები. ეგრისი მთლიანად ბიზანტიის გავლენაში მოექცა, ბიზანტიელებმა აქ მეფობაც გააუქმეს და ეგრისის მეფის ხელისუფლება ეგრისის პატრიკოზის (მთავრის) ხელისუფლებით შეცვალეს[1]. კიდევ უფრო დასუსტდა ეგრისი VII-VIII საუკუნეებში არაბთა შემოსევებისა და მათ წინააღმდეგ წარმოებული ბრძოლის შედეგად. VIII ს. დამდეგს ეგრისში საერთოდ აღარ ჩანს ადგილობრივი ხელისუფალი და მთელი დასავლეთ საქართველო აფხაზეთის სამთავრომდე ქართლის ერისმთავრების მფლობელობაში იმყოფება[2].
ამავე ხანებში თანდათან ძლიერდება აბაზგიის საერისთავო, რომელმაც შედარებით ნაკლებად განიცადა როგორც ირანელთა, ასევე არაბთა შემოსევა-თარეშები. თავდაპირველად აბაზგიის გაძლიერებას ბიზანტიის იმპერიაც უჭერდა მხარს, როგორც თავის დასაყრდენს დასავლეთ საქართველოში. აბაზგიის საერისთავო ნელ-ნელა აფართოებს თავის საზღვრებს ჩრდილოეთითა და სამხრეთით. VII საუკუნეში იგი თავის ხელისუფლებას ჩრდილოეთით სანიგეთზე ავრცელებს, ხოლო სამხრეთით − აფშილეთის დიდ ნაწილსა და მისიმიანეთზე[3]. VIII ს. 40-იანი წლებისათვის აბაზგიის, ანუ აფხაზთა სამთავრო (ბიზანტიის იმპერიის ვასალი) ასეთ გაფართოებულ საზღვრებშია წარმოდგენილი და მისი მთავარი ლეონ I ფაქტიურად ხელმძღვანელობს ანტიარაბულ ფრონტს დასავლეთ საქართველოში. (VIII ს. 80-იანი წლებისათვის ლეონ I-ის მემკვიდრე, ლეონ II აერთიანებს მთელ დასავლეთ საქართველოს (ეგრის-აფხაზეთს), ხოლო საუკუნის დასასრულისათვის თავისუფლდება ბიზანტიელთა ვასალობისაგან და იღებს ”მეფის” ტიტულს[4].
ეგრისის სამეფოს დასუსტებასთან ერთად აფხაზეთის საერისთავოს ასეთ გაძლიერებას იმ გარემოებამაც შეუწყო ხელი, რომ ბიზანტია მას თავდაპირველად ზურგს უმაგრებდა როგორც თავის დასაყრდენს საქართველოში. აფხაზთა საერისთავოს მბრძანებლებმა კარგად გამოიყენეს ბიზანტიის ეს მხარდაჭერა დას. საქართველოს სხვა პოლიტიკურ ერთეულთა წინააღმდეგ. ხოლო, როდესაც ”მოუძლურდეს ბერძენნი, გადგა მათგან ერისთავი აფხაზთა”; ამასთანავე, აფხაზთა ერისთავებმა მჭიდრო პოლიტიკური კავშირი დაამყარეს ხაზარებთან. ეს პოლიტიკური კავშირი დინასტიური დანათესავებითაც შეამაგრეს, ისარგებლეს ხაზარ-ბიზანტიელთა ინტერესების დაპირისპირებით და ხაზართა ძალა ბიზანტიის წინააღმდეგ გამოიყენეს. როგორც ცნობილია, ამ დროს ხაზარები აქტიურად ერეოდნენ ამიერკავკასიის, კერძოდ, აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ცხოვრებაში. უაღრესად ნიშანდობლივია ამ მხრივ VIII ს. 80-იან წლებში არაბთაგან დევნილი ქართლის ერისმთავრის, ნერსეს კავშირი ხაზართა ხაკანთან და ხაკანის დახმარება აფხაზთა მთავრისადმი ბიზანტიის წინააღმდეგ ბრძოლაში, რაც ხაზართა ეკონომიური ინტერესებითაც უნდა ყოფილიყო განპირობებული, სახელდობრ, შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს ხაზართა ქვეყანა აფხაზეთზე გამავალი ზეკარებით უკავშირდებოდა. ამდენად გასაგები უნდა იყოს ხაზარების დახმარება ლეონისათვის[5]. ქართული წყარო მოგვითხრობს ლეონ აფხაზთა მთავრის ბიზანტიელთაგან განდგომას და აღნიშნავს, რომ ”ესე მეორე ლეონ ასულის წული იყო ხაზართა მეფისა, და ძალითა მათითა გაადგა ბერძენთა”[6].
ამგვარად, VIII ს. 80-იანი წლებისათვის ბიზანტიის ვასალი ლეონ აფხაზთა ერისთავი ბიზანტიის იმპერიის მხარდაჭერით (თუ სანქციით) აერთიანებს ეგრის-აფხაზეთს[7], ხოლო VIII ს. დასასრულს ეს გაერთიანებული ეგრის-აფხაზეთი ითავისუფლებს თავს ბიზანტიელთა ვასალობისაგან და ”სამეფოდ” ყალიბდება[8].
ეგრის-აფხაზეთის გაერთიანება აფხაზთა ერისთავის მეთავეობით, ჩანს, განხორციელდა როგორც ნებაყოფლობითი აქტი[9]. ქართული საისტორიო ტრადიცია ლეონის მიერ აფხაზეთისა და ეგრისის ”დაპყრობას” (ე. ი. ამ ორი ქვეყნის მმართველობის ხელპყრობას) ეგრისის მფლობელ ქართლის ერისმთავრის, არჩილის, მემკვიდრის იოანეს გარდაცვალებასა და ჯუანშერის მოხუცებულობას უკავშირებს[10], რომელთა ნათესავად ლეონს თვლის.[11]
ეგრის-აფხაზთის სამეფო ტერიტორიულად მოიცავს მთელ დასავლეთ საქართველოს. ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს დასავლეთი საზღვარი შავი ზღვაა, ჩრდილოეთით − სამხრეთ ჯიქეთი ნიკოფსიითურთ მის შემადგენლობაში შედის, აღმოსავლეთით ის ლიხის ქედამდე აღწევს, ხოლო სამხრეთით − მდ. ჭოროხის ხეობამდე[12].
ამგვარად, ამ სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა: ქართველებით (სვანებით) დასახლებული სანიგეთის მიწა-წყალი[13], აფხაზეთ-აფშილეთის მიწა-წყალი, ქართველებით (სვანებით დასახლებული) მისიმიანეთის[14] სამთავრო და ქართველებით (ძირითადად მეგრელებითა და ქართებით) დასახლებული ეგრისის სამთავრო. ასე რომ, ტერიტორიულად ამ სახელმწიფოს უდიდეს ნაწილს ქართული მიწები შეადგენდნენ და ეთნიკურადაც მოსახლეობის უმრავლესობას ქართველი ტომები წარმოადგენდნენ.
ამ სახელმწიფოს ასეთი შემადგენლობა შესანიშნავად ჩანს ამ სამეფოს ადმინისტრაციულ დაყოფაში საერისთავოებად. ვახუშტის თანახმად, ლეონ ერისთავმა ”მოიღო საერისთაოსა თჳსისა სახელი ეგრისსა ზედა”[15] და მანვე დაყო ეს ქვეყანა რვა საერისთავოდ: აფხაზეთის, ცხომის, ეგრისის, ცენტრით ბედიაში, გურიის, რაჭა-ლეჩხუმის, სვანეთის, არგვეთის, ცენტრით შორაპანში, ვაკე იმერეთის, ცენტრით ქუთაისში[16]. როგორც ვხედავთ, ეს სამეფო ძირითადად ქართულ მიწებს მოიცავდა, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ აფხაზეთის საერისთავოც, რომელიც არის აფხაზეთი და ჯიქეთი ვიდრე ზღვამდე და ხაზართა მდინარემდე, საკუთრივ აფხაზეთთან ერთად მოიცავდა ყოფილი სანიგებისა და ჯიქების მიწა-წყალს[17]. ამგვარად, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს ტერიტორიის უდიდეს ნაწილს ქართული მიწები შეადგენდნენ, მოსახლეობის უმრავლესობას − ქართული ტომები.
ეგრის-აფხაზეთის სამეფო ქართული სახელმწიფო იყო არამხოლოდ თავისი ტერიტორიისა და მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის დიდი უმეტესობით. ამ სახელმწიფოს ქართულმა შინაარსმა განსაზღვრა ის გარემოება, რომ გაერთიანებისთანავე ეგრის-აფხაზეთის დედაქალაქად იქცა ქ. ქუთაისი, ძველი ქართული ქალაქი, ქართული კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ცენტრი. ქუთაისის დედაქალაქობას იმანაც შეუწყო ხელი, რომ ის მნიშვნელოვან სამიმოსვლო-სავაჭრო გზასაყარზე მდებარეობდა[18].
ეგრის-აფხაზეთის სახელმწიფოს სათავეში მდგომმა ხელისუფლებმა იმთავითვე მიიღეს ”მეფის” ტიტული და იწოდდნენ ”მეფე აფხაზთა”[19]. აღნიშნულთან დაკავშირებით ისმის ცნებების − ”აფხაზეთის” და ”აფხაზთა” − მნიშვნელობის საკითხი[20]. ცნება ”აფხაზეთი” საკუთრივ აბაზგიიდან, ანუ აფხაზთა საერისთავოდან, მისი პოლიტიკური გავლენის გავრცელებასთან ერთად, თანდათან გავრცელდა აფშილეთზე (კელასურიდან ღალიძგამდე − აფსუებით დასახლებული ქვეყანა), სანიგეთსა (მიწა-წყალი მდ. ბზიფიდან ჯიქეთამდე) და მისიმიანეთზე (სვანური ტომების დასახლება მდინარეების კოდორის და კელასურის ზემო წელზე). ხოლო ეგრის-აფხაზეთის გაერთიანების შემდეგ ”აფხაზეთის” ცნების მნიშვნელობა კიდევ უფრო გაფართოვდა და ის ეგრისზეც გავრცელდა. როგორც ვხედავთ, აქ დაახლოებით ისეთივე სურათია, როგორც აღმოსავლეთ საქართველოში, წანარეთ-კახეთში, სადაც კახთა პოლიტიკური სუვერენიტეტის გავრცელებას ”კახეთის” ცნების საკუთრივ კახეთიდან, კახეთ-კუხეთზე, ხოლო შემდეგ ჰერეთზე გავრცელებაც მოჰყვა.
ამდენად, IX-X საუკუნეების ქართულ თუ უცხოურ წყაროებში მოხსენიებულ აფხაზთა მეფეების, აფხაზების თუ აფხაზთა სამეფოს ქვეშ იგულისხმებიან დასავლეთ საქართველოს ეგრის-აფხაზეთის მეფენი, დასავლეთ საქართველოს მცხოვრებნი (მეგრელ-ჭანები, ქართები, სვანები, საკუთრივ აფხაზები) და დასავლეთ საქართველოს, ეგრის-აფხაზეთის სამეფო[21]. რასაკვირველია, არის შემთხვევები, როდესაც ”აფხაზში” საკუთრივ ”აფხაზი” იგულისხმება, მაგრამ ”აფხაზთა სამეფო” და ”აფხაზთა მეფე” არ გულისხმობს საკუთრივ აფხაზეთს. ამდენად, უფრო მართებულად მიგვაჩნია ამ სახელმწიფოს ეწოდოს ეგრის-აფხაზეთის სამეფო და მის მეფეებს ეგრის-აფხაზეთის მეფენი, როგორც მას ვახუშტი ბაგრატიონი უწოდებდა. ასეთი სახელწოდება ისტორიულ ტრადიციას არ ღალატობს, რადგან IX-X საუკუნეების რიგი წყაროები ამ სახელმწიფოს, მისი შინაარსიდან გამომდინარე, ეგრისს, მის მეფეებს კი ეგრისის მეფეებს, ხოლო მის მცხოვრებლებს ეგრისელებს უწოდებენ[22]. სახელწოდება ”ეგრის-აფხაზთა სამეფო” უკეთ გამოხატავს ამ სახელმწიფოს როგორც შედგენილობას, ისე არსებით შინაარსსაც.
შინაარსით კი ეს სამეფო იმთავითვე ქართული იყო, რადგან ის ძირითადად ქართულმა ეთნიკურმა ელემენტმა შექმნა (რასაკვირველია, საკუთრივ აფხაზური ელემენტის აქტიური მონაწილეობით). ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს ეთნიკურმა შედგენილობამ განსაზღვრა ამ სახელმწიფოს ქართულობა, ქუთაისის დედაქალაქობა და ის ზოგადი ქართული სახელმწიფოებრივი კურსი, რომელსაც ეს სახელმწიფო ატარებდა საშინაო თუ საგარეო-პოლიტიკურ ცხოვრებაში.
ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს ორგანიზაცია სხვა ქართული სამეფო სამთავროებისაგან განსხვავებულ ვითარებაში მიმდინარეობდა. აქ გარეშე ძალას ბიზანტიის იმპერია წარმოადგენდა, რომელიც ძალიან ღრმად იყო შეჭრილი დასავლეთ საქართველოს პოლიტიკასა და იდეოლოგიაში. აღნიშნული გარემოება საკმაოდ აფერხებდა დასავლეთ საქართველოს გაერთიანების პროცესს. დასავლეთ საქართველო ეკლესიურად ბიზანტიას ექვემდებარებოდა. დასავლეთ საქართველოს გაერთიანებისა და პოლიტიკურად ბიზანტიის გავლენისაგან გამოსვლის შემდეგ შეუძლებელი იყო ბიზანტიის საეკლესიო სუვერენიტეტის მოთმენა. ბიზანტია დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მეშვეობით ცდილობდა მასზე გავლენის განხორციელებას, ეგრის-აფხაზეთის სახელმწიფოს ქართული პოლიტიკა აქტიურად აყენებდა ეკლესიურად მცხეთასთან, საერთო-ქართულ ეკლესიასთან გაერთიანების საკითხს. ბრძოლა ხანგრძლივი და მძიმე იყო. პოლიტიკური დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის მსგავსად საეკლესიო გამოყოფაც თანდათან ხორციელდებოდა. ვახუშტი ბაგრატიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ბიზანტიისაგან გამოყოფას პოლიტიკურ დამოუკიდებლობის მოპოვებასთან აკავშირებს. ”ოდეს განდგა ლეონ, − წერს ვახუშტი, − და იწოდა აფხაზთა მეფედ, მაშინ მოუძლურებულ იყუნენ ბერძენნიც და ამ ლევანის მიერ, ანუ შემდგომად მისთაგან, განთავისუფლდა თხოვნითა ბერძენთაგანვე, ვინაიდგან სახელიცა მისი ესრეთვე წარმოაჩინებს, რამეთუ უწოდებენ კათალიკოზსა აფხაზეთისასა, და არა ეგრისისასა და იმერეთისასა[23].
აკად. ივ. ჯავახიშვილი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის გამოყოფას ბიზანტიისაგან და მცხეთის ტახტთან გაერთიანებას VIII-IX სს. ბიზანტიაში არსებულ ხატმებრძოლობას, ბიზანტიის დასუსტებას და დასავლეთ საქართველოს მიერ პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მოპოვებას უკავშირებს[24].
დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ბიზანტიისაგან გამოყოფა უკავშირდება ეგრისისა და აფხაზეთის ეკლესიების გაერთიანებას და დასავლეთ საქართველოს ერთიანი საეკლესიო ხელისუფლების ჩამოყალიბებას.
დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის კონსტანტინოპოლის სამწყსოსაგან გამოყოფის გარკვევისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭებათ ე.წ. ექთეზისტებს, კონსტანტინოპოლის სამწყსოში შემავალი კათედრების ნუსხებს. აღნიშნული საკითხი, სწორედ ამ ნუსხების მონაცემების საფუძველზე, მრავალი მკვლევარის შრომაშია განხილული[25].
დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ბიზანტიისაგან გამოყოფის პროცესს ნ. ბერძენიშვილი ორ ეტაპად ყოფს. ”პირველ ხანებში, − წერს ნ. ბერძენიშვილი, − საფიქრებელია, პოლიტიკურად ჯერ წელმოუმაგრებელი აფხაზეთის მეფეები მოერიდებოდნენ საეკლესიო საკითხის გამწვავებას და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მხოლოდ საეკლესიო გაერთიანების დასტურს მოსთხოვდნენ”[26]. ამ დასტურისა და ე. ი. ეგრის-აფხაზეთის ეკლესიების გაერთიანების შემდეგ ეწოდა ამ სამწყსოს მეთაურს ”აფხაზთა კათალიკოსი”, რომელიც ავტორის ვარაუდით, ბერძნული ეკლესიის წარმომადგენელი იყო დასავლეთ საქართველოში[27]. დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის გამოყოფას ბიზანტიისაგან ნ. ბერძენიშვილი ბაგრატ აფხაზთა მეფის ხანას უკავშირებს[28]. იმავე ტაქტიკონებზე და სხვა (სომხურ და ქართულ) წყაროებზე დაყრდნობით, პ. ინგოროყვა შესაძლებლად თვლის, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვება IX ს. პირველი ნახევრით დაათარიღოს[29].
კ. კეკელიძის აზრით, დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო X ს. მეორე ნახევარში ჩამოყალიბდა, როდესაც გაუქმდა ლაზიკის სამიტროპოლიტო და აბაზგიის ავტოკეფალი საარქიეპისკოპოსო[30]; ხოლო ს. ყაუხჩიშვილის აზრით, დასავლეთ საქართველოს კათედრები X ს. დასაწყისში უკვე გამოეთიშა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს[31].
ზ. ანჩაბაძეს საეჭვოდ მიაჩნია აფხაზეთის არქიეპისკოპოსის კონსტანტინოპოლის პატრიარქისადმი დაქვემდებარება X ს. დასაწყისამდე[32].
როგორც აღვნიშნეთ, საკითხის კვლევის უმთავრეს საყრდენს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა ნუსხები წარმოადგენენ. ჩვენთვის საინტერესო საკითხისათვის მნიშვნელობა აქვს ამ ნუსხათა ორ ჯგუფს. პირველი ჯგუფის ნუსხები შედგენილია ლეონ VI-ის მეფობამდე (ლეონი მეფობდა 886-911 წწ.), ამ ნუსხებში დასავლეთ საქართველოს ყველა კათედრა, ფაზისის მიტროპოლიტით ლაზეთში, მისდამი დაქვემდებარებული ოთხი ეპისკოპოსით, აფხაზეთის სებასტოპოლის ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსი და ჯიქეთში ნიკოფსიის ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსი კონსტანტინოპოლის სამწყსოს ექვემდებარებიან[33]. მეორე ჯგუფის ნუსხებიდან ჩანს, რომ X ს. დასაწყისში დასავლეთ საქართველოს არც ერთი კათედრა (ლაზეთის, აფხაზეთისა და ჯიქეთის, ნიკოფსიისა) აღარ ექვემდებარება კონსტანტინოპოლის პატრიარქს[34]. აღნიშნულის საფუძველზე აშკარად ჩანს, რომ ცვლილება დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობაში, მისი გამოყოფა კონსტანტინოპოლიდან და მცხეთის ტახტისადმი დაქვემდებარება IX საუკუნის მანძილზე მოხდა, რადგანაც პირველი ჯგუფის ნუსხების ყველაზე ნაგვიანევი ნუსხა IX ს. დასაწყისშია (820-829 წწ.) შედგენილი[35], ხოლო მეორე ჯგუფის პირველი ნუსხა − X ს. დასაწყისში (901-907 წწ.)[36].
ნოტაციებით წარმოდგენილი სურათი თითქოს სრულიად რეალური ჩანს, რადგან საეკლესიო გამოყოფის საკითხი მხოლოდ პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ შეიძლებოდა დასმულიყო. სრულიად ბუნებრივია, რომ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო დამოუკიდებლობის საკითხი დიდ წინააღმდეგობას წააწყდებოდა, მაგრამ, ჩანს, ბიზანტიის იმპერიის მარცხმა დასავლეთ საქართველოში პოლიტიკური ხელისუფლების შენარჩუნებისათვის ბრძოლაში, საეკლესიო ურთიერთობის პრობლემაც გადაწყვიტა.
წყაროებიდან არ ჩანს, რომ ჯერ ეგრის-აფხაზეთის ეკლესიების გაერთიანება მომხდარიყო და შემდეგ ამ ეკლესიის მეთაურის აფხაზთა კათალიკოსად აღზევება, როგორც ამას ნ. ბერძენიშვილი ვარაუდობს, მაგრამ ის გარემოება, რომ ამ ეკლესიის მეთაური აფხაზთა კათალიკოსის ტიტულს ატარებს და რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესია მცხეთის სამწყსოში ასე მთლიანად შევიდა, მხარს უნდა უჭერდეს მოტანილ მოსაზრებას.
გაერთიანებული დასავლეთ საქართველოს ეკლესია პირველ ხანებში კონსტანტინოპოლზე იყო დამოკიდებული და ოფიციალურად ბერძნულ ეკლესიას წარმოადგენდა, ხოლო ამ ეკლესიის მეთაური აფხაზთა კათალიკოსი − ბერძნული ეკლესიის წარმომადგენელი; მაგრამ დიდხანს ამ მდგომარეობას ვერც ეგრის-აფხაზეთის მეფეები მოითმენდნენ და ვერც მცხეთის კათალიკოსები[37];
ეგრის-აფხაზეთის მეფეების პოლიტიკისათვის მიუღებელი იყო დასავლეთ საქართველოს ბერძნული ეკლესია. ამასთანავე, ეგრის-აფხაზეთის მეფეები დასავლეთ საქართველოს გაერთიანების შემდეგ აქტიურად ჩაებნენ იმ დიდ ბრძოლაში, რომელიც მიზნად ისახავდა ერთიანი ქართული ფეოდალური მონარქიის შექმნას. ამ საქმეში დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ქართული ეკლესიის პოზიციას. ამდენად, აფხაზთა მეფეებს იმთავითვე უნდა დაეჭირათ მხარი მცხეთის კათალიკოსების ინტერესებისათვის დასავლეთ საქართველოში. “ამიერიდან მცხეთის საკათალიკოსოსა და აფხაზთა მეფეებს შორის სრული შეთანხმება უნდა მომხდარიყო. მცხეთა ლიხთ-იმერეთის კულტურულ-რელიგიური გაერთიანება-შემოერთებისათვის მიიწევდა, აფხაზთ მეფეები კი იმერეთ-ამერეთის პოლიტიკურ მთლიანობას უყრიდნენ საფუძველს”[38].
როგორც ცნობილია, ეგრის-აფხაზეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში იმთავითვე შევიდა არგვეთი, მცხეთის სამწყსოს მოზრდილი ნაწილი[39], რასაც დიდად უნდა შეეწყო ხელი დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ეკლესიების გაერთიანებისათვის. გარკვეული ტენდენცია ეგრის-ქართლის ეკლესიების დაახლოება-გაერთიანებისა VIII-IX საუკუნეებში მჟღავნდება[40]. მისი საფუძველი VIII ს. ეგრისზე ქართლის ერისმთავრების ხელისუფლების გავრცელებით უნდა შექმნილიყო[41].
მაგრამ ერთი იყო იერარქიულად კონსტანტინოპოლის სამწყსოდან გამოსვლა და მეორე, იმ დიდი გავლენის აღმოფხვრა, რაც საუკუნეთა მანძილზე ბიზანტიასთან დაკავშირებულ საეპისკოპოსო კათედრებს ჰქონდათ ადგილობრივ მოსახლეობაზე. ეს შედარებით უფრო ძნელი იყო, რადგან ამ გავლენას ღრმა კულტურული საფუძველი გააჩნდა.
ამიტომ იყო, რომ ეგრის-აფხაზეთის მეფეებმა ეკლესიური გამოყოფის მოპოვებისთანავე დაიწყეს ძველი (ბიზანტიური) საეპისკოპოსო კათედრების მოშლა დასავლეთ საქართველოში და მათ საპირისპიროდ ახალი ქართული კათედრების დაარსება[42]. X ს. მანძილზე მოიშალა გუდაყვის (ძიღანევის) კათედრა, ფოთის კათედრა, ხოლო აშენდა ჭყონდიდის, მოქვის, ბედიისა და სხვა საყდრები, სადაც შეიქმნა ახალი, ქართული საეპისკოპოსო კათედრები. ასე თანდათან იდევნებოდა ბიზანტიის ეკლესიის გავლენა. ბიზანტიის ეკლესია ღვთისმსახურებას დასავლეთ საქართველოში ბერძნულ ენაზე აწარმოებდა. მცხეთის ტახტს კი ქართული ენა შემოჰქონდა. აღნიშნული გარემოება დიდად უწყობდა ხელს მცხეთის ტახტისა და ეგრის-აფხაზეთის მეფეების ერთობლივ საქმიანობას, რადგან დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის დიდი უმრავლესობისათვის ქართული ეროვნული ენა იყო და ამდენად ბევრად უფრო მისაღები, ვიდრე ბერძნული.
ასეთ ვითარებაში შემუშავდა “ქართლის” პოლიტიკური მნიშვნელობის ის ფართო გაგება, რომელიც გვამცნობს, რომ “ქართლად ფრიადი ქვეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების. ხოლო კჳირელეჲსონი ბერძნულად ითქუმის,რომელ არს ქართულად: უფალო წყალობა ყავ, გინა თუ უფალო შეგვიწყალენ”. ნიშანდობლივია, რომ გიორგი მერჩულეს ეს ფორმულა IX ს. შუა წლების მოვლენებს ასახავს[43].
ეგრის-აფხაზეთის მეფეების ზემოგანხილული საეკლესიო პოლიტიკა, რომელიც დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მცხეთის ტახტთან დაკავშირებას ახორციელებდა, თვალნათლივ მიუთითებს თვით ამ სახელმწიფოს აშკარად გამოხატულ ქართულ შინაარსზე.
მცხეთის ტახტი აფხაზთა მეფეებს უჭერდა მხარს არა მხოლოდ საეკლესიო გაერთიანების საქმეში, არამედ იმ ბრძოლაშიც, რომელსაც ისინი შიდა ქართლის დასაპყრობად ეწეოდნენ, რადგან ერთადერთ რეალურ ძალას, რომელსაც საქართველოს გაერთიანება შეეძლო ამ დროს, ეგრის-აფხაზეთის სამეფო წარმოადგენდა. ბიზანტიასთან შებმა კი ადვილი საქმე არ იყო. კონსტანტინოპოლი ეკლესიაში ჯერ კიდევ მძლავრობდა, ავტორიტეტიც დიდი ჰქონდა, მაგრამ დასავლეთ საქართველოს მეფეთა ხაზი გამართლებული და მომგებიანი იყო და დასავლეთ საქართველოს ქართულ მოსახლეობასაც მისთვის უნდა დაეჭირა მხარი. მიუხედავად ამისა, დასავლეთ საქართველოში კონსტანტინოპოლის გავლენის აღმოფხვრა ძალიან ძნელი იყო. ჯერ ერთი იმიტომ, რომ საუკუნეთა მანძილზე გაბატონებული ტრადიცია კონსტანტინოპოლს უჭერდა მხარს, გარდა ამისა, კონსტანტინოპოლს ჰყავდა დასავლეთ საქართველოში ისეთი დიდი დასაყრდენი ძალა, როგორიც იყო ბიზანტიის მიერ დასავლეთ საქართველოში დაარსებული საეკლესიო ცენტრები, რომელნიც არა მხოლოდ ეკლესიის დასაყრდენს ქმნიდნენ, არამედ ბიზანტიის პოლიტიკურ გავლენასაც უმაგრებდნენ საფუძველს. ბიზანტიის ამ დასაყრდენის წინააღმდეგ ბრძოლით აიხსნება ძველი კათედრების მოშლა და მათ საპირისპიროდ ახლის დაარსება. ეს ახალი კათედრები გადაიქცეოდნენ მეფეთა დასაყრდენად სამეფო ხელისუფლების ცენტრალიზაციისათვის ბრძოლაში. ამასთანავე, ეს ახალი კათედრები წარმოადგენდნენ ქართული მწიგნობრობისა და კულტურის კერებს დასავლეთ საქართველოში. ამ მხრივ საინტერესო მაგალითს წარმოადგენს X ს. მოღვაწის, ცნობილი მთარგმნელისა და ჰიმნოგრაფის ჭყონდიდელ სტეფანე სანანოჲსძის სამწერლო მოღვაწეობა მარტვილის ტაძარში[44]. ეგრის-აფხაზეთის სამეფო ქართული მწერლობის მნიშვნელოვანი ცენტრი იყო და აფხაზთა მეფენი დიდად მფარველობდნენ ქართული კულტურის მოღვაწეებს. დასავლეთ საქართველოდან იყო მიქაელ საბაწმინდელის მარტვილობის ”აბუკურას” ავტორი, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში მოღვაწეობდა ქართველი ჰიმნოგრაფი იოანე მინჩხი, რომელიც მეფე გიორგი II-ის (922-957) მფარველობითა და მხარდაჭერით სარგებლობდა. აქ იქმნებოდა ”აფხაზთა ცხოვრება” ანუ ეგრის-აფხაზეთის მეფეთა მატიანე VIII-X საუკუნეებისა და სხვ[45].
ამგვარად, დასავლეთ საქართველოს მიერ პოლიტიკური სუვერენიტეტის მოპოვებას უშუალოდ უკავშირდება ეკლესიურად გამოყოფის საკითხი. ეს საეკლესიო გამოყოფა, როგორც ვთქვით, ერთბაშად არ ხდება. ჯერ ხორციელდება ეგრის-აფხაზეთის ეკლესიების გაერთიანება, როგორც კონსტანტინოპოლის სამწყსოში შემავალი ეპარქიისა, რომელსაც სათავეში აფხაზთა კათალიკოსი ედგა (VIII ს. ბოლო ან IX ს. დასაწყისი); შემდეგ IX ს. მანძილზე (საფიქრებელია, უფრო მის პირველ ნახევარშივე) დასავლეთ საქართველოს ეკლესია გამოეყოფა კონსტანტინოპოლს და მცხეთის ტახტს უერთიანდება, ხოლო აფხაზთა კათალიკოსი სრულიად საქართველოს კათალიკოსს უქვემდებარდება.
კონსტანტინოპოლიდან გამოყოფის შემდეგ იწყება ბერძნული კათედრების მოშლა და მათ საპირისპიროდ ქართული საეპისკოპოსო ცენტრების დაარსება, ეს საეკლესიო რეფორმა ნ. ბერძენიშვილის ვარაუდით, საბოლოოდ X საუკუნეში სრულდება[46].
მცხეთის საკათალიკოსოს ემორჩილება ამ დროს უკვე კახეთის, ჰერეთის, ქართველთა სამეფოს (ტაო-კლარჯეთის) ეკლესია. ეგრის-აფხაზეთის შემოერთებით საქართველოს საეკლესიო გაერთიანებამ წინ გაუსწრო საქართველოს პოლიტიკურ გაერთიანებას. ეს დიდი ეროვნული საქმე, ერთიანი ქართული საეკლესიო იერარქიის შექმნის დასრულება მასში დასავლეთ საქართველოს შემოყვანით, ეგრის-აფხაზეთის მეფეთა მოთავეობა-ინიციატივითა და მცხეთის ტახტის აქტიური მხარდაჭერით განხორციელდა.
ეგრის-აფხაზეთის სამეფო, ძირითადად, ქართული ქვეყანაა არა მხოლოდ ტერიტორიულ-ეთნიკურ-ეკლესიურად, არამედ ენობრივადაც. ამ სახელმწიფოს ტერიტორიისა და მისი მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობა განსაზღვრავდა იმ გარემოებას, რომ მოსახლეობის უდიდესი ნაწილისათვის (ქართები, მეგრელ-ჭანები, სვანები) ეროვნული ქართული ენა იყო. მაგრამ, სანამ დასავლეთ საქართველო პოლიტიკურად ბიზანტიის ხელისუფლების ქვეშ იმყოფებოდა, ოფიციალური, ეკლესიისა და სახელმწიფო კანცელარიის ენის როლს ბერძნული ასრულებდა.
ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს ქართული სახელმწიფოებრივი ხელისუფლების ერთ-ერთი მიზანი იყო სახელმწიფო ეკლესიის ენად ბერძნულის ნაცვლად ქართულის დამკვიდრება, ვინაიდან იგი დიდად გააადვილებდა სახელმწიფო ღონისძიების გატარებას. ბერძნული კათედრების მოშლა და მათ ადგილას ქართული კათედრების შექმნა ამ ახალ საეკლესიო ცენტრებში მღვდელმსახურების ქართულ ენაზე წარმოებას გულისხმობდა. სწორედ ამ მოვლენას ასახავს X საუკუნის ქართველი ისტორიკოსის გიორგი მერჩულეს ზემომოტანილი ფორმულა ”ქართლის” ცნების მნიშვნელობის შესახებ. ამ ფორმულის მიხედვით, ქართლია იქ, სადაც მღვდელმსახურება ქართულად წარმოებს; ქართლია იქ, სადაც მცხეთას ნაკურთხი მირონი იხმარება, ამდენად, დასავლეთ საქართველოც ქართლია[47]. ქართული ენის მიერ ასეთი გაბატონებული მდგომარეობის მოპოვებას, საერთოდ, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში, კერძოდ კი, საკუთრივ აფხაზეთშიც, ისიც ადასტურებს, რომ უკვე IX-X საუკუნეებიდან ოფიციალურ წარწერებში, ბერძნული ენის ადგილს ქართული იკავებს[48].
ამგვარად, ეგრის-აფხაზეთის სამეფო ტერიტორიით, მოსახლეობის უმრავლესობით, ეკლესიით, კულტურითა და ენით ქართული სახელმწიფოა, ამ სახელმწიფოს სათავეში მდგომი ხელისუფალნი იმთავითვე ქართულ სახელმწიფოებრივ პოლიტიკას ატარებდნენ და თავიდანვე ”მეფედ” იწოდებოდნენ, განსხვავებით, ვთქვათ, კახთა მმართველებისაგან, რომელნიც თავდაპირველად ქორეპისკოპოსისა და მთავრის ტიტულით მოიხსენებიან და მხოლოდ შემდეგ იღებენ ”მეფის” ტიტულს.
აფხაზთა მეფეების გენეალოგიისა და მათი მეფობის ქრონოლოგიის დადგენა აფხაზთა ”მეფეთა დივანის” მიხედვით, სცადა ე. თაყაიშვილმა[49]. ”მეფეთა დივანის” მონაცემებში, სხვა წყაროების ცნობების გათვალისწინებით, რიგი ცვლილებები შეიტანა ივ. ჯავახიშვილმა[50], დასავლეთ საქართველოს მეფეთა ქრონოლოგია შეადგინეს პ. ინგოროყვამ[51] და სხვა ავტორებმა. წყაროთა მონაცემებს შორის განსხვავების გამო, როგორც ჩანს, ზუსტი ქრონოლოგიის დადგენა არ ხერხდება, მაგრამ მათი მეფობის ქრონოლოგია დაახლოებით ასეთია: ლეონ II (758-798), თეოდოსი II (798-825), დემეტრე II (825-861), გიორგი I[52] (861-868), იოანე I და ადარნასე I (868-881), ბაგრატ I (881- 893), კონსტანტი III (893-922), გიორგი II (922-957), ლეონ III (957-967), დემეტრე III (967-975), თეოდოსი III (975-978)[53].
როგორც უკვე აღნიშნულია, ადმინისტრაციულად სამეფო საერისთავოებად იყო დაყოფილი, ხოლო ეკლესიის სათავეში იდგა აფხაზთა კათალიკოსი, რომელიც ჯერ კონსტანტინოპოლს, ხოლო IX საუკუნიდან მცხეთის საკათალიკოსო ტახტს ექვემდებარებოდა.
ეგრის-აფხაზეთის მეფენი თავიდანვე სახელმწიფო ხელისუფლების მკაცრი ცენტრალიზაციის პოლიტიკას ადგნენ. ეს პოლიტიკა არ შეიძლებოდა უმტკივნეულოდ გატარებულიყო, მაგრამ, სამწუხაროდ, წყაროებმა არ ასახეს IX-X საუკუნეებში აქ მიმდინარე არც კლასობრივი და არც შინაკლასობრივი ბრძოლა. ეგრის-აფხაზეთის მეფეთა გაზრდილ ხელისუფლებას და მათ მკაცრ ცენტრალურ სახელმწიფოებრივ პოლიტიკას უნდა გამოქცეოდა არგვეთის მფლობელი ლიპარიტ ბაღვაში, რომელიც IX ს. 80-იან წლებში წამოვიდა[54] თავისი სამკვიდრო მამულიდან არგვეთიდან და კლდეკარს დასახლდა, ტაო-კლარჯეთის სამთავროს ტერიტორიაზე, სადაც ნაკლებად იგრძნობოდა ერთიანი ცენტრალური ხელისუფლების ძალა და მეტი გასაქანი ჰქონდა სამფლობელო ქვეყნების დამოუკიდებლად მართვას მიჩვეულ და მოსურნე ფეოდალთა მისწრაფებებს.
სამეფოში, როგორც მოსალოდნელიც იყო, ადგილი ჰქონდა ბრძოლას ტახტისათვის, რომელიც სახელმწიფოს საერთაშორისო, მის საგარეო-პოლიტიკურ ურთიერთობებს ეჯაჭვებოდა. IX ს. 60-იან წლებში, როდესაც მეფე გიორგის გარდაცვალების შემდეგ, ტახტს სხვა, შავლიანთა დინასტიის წარმომადგენელი იოანე იგდებს ხელთ, ტახტის კანონიერი მემკვიდრე ბაგრატ უფლისწული ბიზანტიას აფარებს თავს და ტახტზე ასვლას მხოლოდ IX ს. 80-იან წლებში (დაახლ. 881 წ.) ახერხებს. არ ჩანს, რა საზოგადოებრივ ფენებს, ან ძალებს ეყრდნობოდა ბაგრატი. მემატიანე მხოლოდ იმ დახმარებაზე ლაპარაკობს, რაც მას ბიზანტიამ აღმოუჩინა, მაგრამ, საეჭვოა, ადგილ
· 
აფხაზეთის ისტორია, გამაგებინეთ ვის დავუჯერო ))
