ჯ ი ხ ა ნ ჯ ი რ ი ამჟამად დასახლებული პუნქტი სახელწოდებაა ლანჩხუთის რაიონში...გურიის ამ ტოპონიმის შედგენილობას და წარმომავლობას პირველად ყურადრება მიაქცია ივ.ჯავახიშვილმა. მან ჯიხანჯირის პირვლი შემადგენილი ნაწილი ჯ ი ხ ა მიიჩნია ზანურ ფუძედ-მეგრ.ჯიხა-ქართ. ციხე და ამის მიხედვით იგი ჩათვალა ზანური წარმომავლობის ძველ ტოპონიმად...
ტოპონომი ჯიხანჯური გვხვდებაქობულეთის რაიონში...
სარწმუნო უნდა იყოს ზანური ჯიხანჯირი ტოპონიმისა და ქართული ციხისძირი ტოპონიმის ერთიანი შედგენილობის კომპოზიტად ჩათვლა.ქართ.ციხისძირი , ზან. ჯ ი ხ ა შ-ჯ ი რ-ი.
..ამგვარად ,ზანური(მეგრულ-ჭანური) წარმომავლობის ტოპონიმი ჯიხან-ჯირი თავის აღნაგობით ემთხვევა ქართული ციხის-ძირ ტოპონიმს: ჯიხანჯირი ტოპონიმის ამოსავალი სახეობაა ჯიხა-იშ-ჯირ-ი / ჯიხა-ჯირი/ ჯიხა(ნ)ჯირ-ი...
გიორგი როგავა/ტოპონიმი ჯიხანჯირი/
იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება , ტ. XXVIII, 1989.
* * *
სახელ ლიპარიტ-ის წარმომავლობისათვის// ალექსი ჭინჭარაული
პროფ. ზ. ჭუმბურიძე წერს : " ლ ი პ ა რ ი ტ ქართული სახელია , გაურკვეველი მნიშვნელობისა,ქართულიდან შესულია სომხურში. ლიპარიტი თრიალეთის ერისთავთა საგვარეულო სახელია და ბევრი მათგანი კარგად არის ცნობილი "ქართლის ცხოვრებიდან" . ამ სახელისაგან ნაწარმოებია გვარები : ლიპარტიანი , ლიპარტია , ლიპარტელიანი" .
ლ ი პ ა რ ი ტ ი მართლაც საკმაოდ გავრცელებული და ძველი სახელი ჩანს . იგი დასტურდება "გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში " : "ხოლო ჟამსავე მას იყო ანჩს ეპისკოპოსი მაკარი, და ნეტარისა მამისა გრიგოლის შენებულთა მათ მონასტერთა იყვნეს მამასახლისნი ნათესავით დიდთა აზნაურთა შვილნი : ხანცთას- მამაჲ თევდორე , დის-წული მცხუედაჲსაჲ , და შატბერდს მამაჲ გრიგოლ, ძე ლ ი პ ა რ ი ტ ი ს ი , სახელითა დიდისა მამისა გრიგოლისითა შემკობილი ".
მარტო ქართლის ცხოვრების პირველ ტომში ხსენებულია ხუთი სხვადასხვა ლიპარიტი..
"ქართლის ცხოვრებაშივე " იხსენებიან ლიპარიტენი , როგორც საგვარეულო: "მამული ლ ი პ ა რ ი ტ ე თ ი უმკჳიდროდ დარჩომილ იყო" ; " მიერითგან დარჩა მტერობა ლ ი პ ა რ ი ტ ე თ და ამირას შუა". " .. ანუ ერთი-ერთისა მტერობად მოიცლიდეს და ბრძოლად , ვითარ ყვესცა ვიეთმე დაწყებასავე ამისსა მეფობისასა მისვე დრკუსა ძირისა ნაყოფთა ლ ი პ ა რ ი ტ ე თ თ ა.., რამეთუ იწყეს ძმაცუად და ბრძოლად მახლობელთა თსთა" .
საყურადღებოა რომ ძეგლებშ გვხვდება ლ ი პ ა რ ტ ფორმაც : " მე ლ ი პ ა რ ტ ერისთავთა ერისთავის ძჱ ღირს ვიქმენ აღწერად ამათ ოთხთავე მახარებელთა თარგმანებისა".. ი- ჩაურთავი ძირი შემოგვრჩა დღევანდელ გვარებში : ლ ი პ ა რ ტ ი ა, ლ ი პ ა რ ტ ი ა ნ ი , ლ ი პ ა რ ტ -ელ -(ა)- იან-ი .
საყურადღებოა ეს ფორმა იმიტომაც , რომ ნ. მარს ჭანურში დადასტურაებული აქვს სიტყვა ლი-პარდე. იგი წერს : " ლი-პარდე А гиена ( По Фавзи-Бею= нето среднее между волком и лисою) (მარი , 1910). როგორც ჩანს, ნ.მარი ლი-ს გამოყოფს, როგორც თავსართს. მას რომ ეს სიტყვა ბერძნულიდან (ლ ე ო პ ა რ დ ) მომდინარედ ეცნო , ამას უთუოდ მიუთითებდა, მით უფრო, რომ მის მთხრობელს ფავზი ბეის ცხოველი ზუსტად ვერ დაუხასიათებია, რაღაც მგლისა და მელიის საშუალო ცხოველიაო , უთქვამს მას. ირინე ქერქაძემ შენიშნა : " ინტერესს იწვევს ჭანურში დადასტურებული ლ ე- პ ა რ დ ე ფუძე, აკად. ნ.მარი მას თარგმნის гиена-დ (აფთარი). ეს იგივე ლეოპარდი უნდა იყოს" ( ქერქაძე, 1974 , გვ. 75).
ჩვენთვის საგულისხმო ის არის,რომ ბერძნული ლეოპარდ ქართველურ ენებში ლ ი პ ა რ დ// ლ ი პ ა რ ტ ფორმით შემოსულა. ჭანურის -ე დაბოლოებიანი ფორმა კი უდავოდ იმაზე მიუთითებს , რომ ეს სახელი ჭანის ცნობიერებაში ლი-ე თავსართ-ბოლოსართით ნაწარმოებ სახელად აღიქმებოდა. რაც შეეხება რდ კომპლექსის რტ-დ ქცევას , ესეც ბუნებრივია..
ძნელი სათქმელია ,ბერძნულ-ლათინურიდან ნასესხები , ცხოვლეის სახელი ლეოპარდი-ს ზანური ვარიანტი ლ ი პ ა რ დ- //ლ ი პ ა რ დ ე დაედო საფუძვლად ქართულში მამაკაცის სახელ ლ ი პ ა რ ტ // ლ ი პ ა რ ი ტ-ს, თუ დასავლეთ ევროპაში უკვე არსებული სახელი თუ გვარი ლეოპარდ ქართულში ლ ი პ ა რ ტ- ლ ი პ ა რ ი ტ-ად გადასხვაფერდა.
ქართული გვარები -ლ ი პ ა რ ტ ი ა , ლ ი პ ა რ ტ ი ა ნ ი, ლ ი პ ა რ ტ ე ლ ი ა ნ ი, ჭანური ცხოველის სახელი ლ ი პ ა რ დ ე და ადამიანის საკუთარი სახელი ლ ი პ ა რ ტ აშკარად მიუთითებენ , რომ ლ ი პ ა რ ი ტ - ში მეორე ი გვიან გაჩენილია.
სახელი ლ ი პ ა რ ტ// ლ ი პ ა რ ი ტ - საქართველოს სამხრეთ- დასავლეთ რეგიონშია გავრცელებული, გავრცელებულია სწორედ იმ უბანზე, რომელსაც ისტორიულად ბერძნულ-ლთინურ სამყაროსთან ჰქონდა ურთიერთობა . ესეც ანგარიშგასაწევი ფაქტია სახელ ლიპარიტზე მსჯელობისას."
* * *
" ... როგორც ვხედავთ , სახელწოდება "წალკას" წარმოშობის ახსნის რამდენიმე ვარიანტი არსებობს.ჩვენი შეხედულებით, სახელწოდება "წალკა" ამ მხარეში გავრცელებული ყვავილოვანი, სამკურნალო მცენარის -წალიკასაგან (Икотная трава) არის ნაწარმოები. როგორც ჩანს, ი ხმოვანი ფუძის შეკუმშვის შედეგად ამოვარდა (შეადარეთ რაჭის ქედის ერთ-ერთი შტოქედის სახელწოდებას " სა-წალიკ-ე", სადაც უხვად გვხვდება აღნიშნული მცენარე). ამრიგად, უფრო შესაძლებლად მიგვაჩნია სახელწოდება "წალკის" წარმოშობა მცენარე "წალიკასაგან". "
* * *
რევაზ ძნელაძე// "ტოპონიმ ნამოჩვარის ეტიმოლოგიისათვის"//თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
გურიის ტპონიმიაში საინტერესო და მდიდარ ფენას წარმოადგენს ზანური წარმომავლობის გეოგრაფიული სახელები. ამ მხრივ მეტად მნიშვნელოვანია მიკროტოპონიმია...ზანური ფენა იმდენად ხელშესახებია გურიის ტოპონიმიაში , რომ ის შეიძლება ცალკე კვლევის საგნადაც გავიხადოთ.
ჩვენ ამჟამად წარმოგიდგენთ ტოპონიმ ნამოჩვარი-ს ახსნის ცდას. იგი, მის ფონეტიკრ ვარიანტთან-ნაოჩვარი- ერთად, გურიის (ასევე,იმერეთისა და აჭარის) რამდენიმე სოფელშია დადასტურებული:
ნ ა მ ო ჩ ვ ა რ ი -ტყე (ს. ჭანიეთური,ოზურგეთი); - საყანე(ს. ნიაბაური,ოზურგეთი); -მთა,ტყე(ს.წიაღობანი,სამტრედიის რ.); -საყანე( ს.სილაური, ოზურგეთის რ.); -ტყე, ფერდობი (ს. იანეული, ჩოხატაურის რ); -ფერდობი, ტყე (ს.შუაგანახლება, ჩოხატაურის რ);
ნ ა ო ჩ ვ ა რ ი-ტყე(ნასოფლარი ტობათი, ლანჩხუთის რ.). ეს ტოპონიმი გვაქვს აჭარაშიც, - ტყე (კირნათი, ბათუმის რ.).
ეხებოდა რა ამ ტოპონიმის შედგენილობის საკითხს ,პროფ. ი.მეგრელიძე შლიდა მას შემდეგნაირად: ნა-ოჩე-ვარ-ი , გამოჰყოფდა ამ ტოპნიმში "ოჩე" ძირს. ცალკე აღებული ოჩე ადგილის სახელადაც გვხვდება:
ო ჩ ე- საყანე(ს.ნიგოით, ლანჩხუთის რ.); -ტყე (წყლისი, შუახევის რ.);
ი.მეგრელიძე იძლევა ტოპონიმ ოჩე-ს ეტიმოლოგიას: "В мегрельском очэ значит "большое поле".
ოჩე განმარტებული აქვს ი. ყიფშიძეს : ოჩე-большое поле , ჸონა "ყანა".
ოჩე ამჟამად მეგრულში არაა აქტიური სიტყვა, იგი მხოლოდ მოხუცებმა თუ იციან...
ტოპონიმში ნამოჩვარი ასახსნელია , თუ საიდან უნდა მომდინარეობდეს მანი.ნამოჩვარისათვის შესაძლებელია ამოსავალი ფორმა ზანური "ნოოჩევი//ნოჩევი" ყოფილიყო... გურულში ამან წარმოების გზით მოგვცა : ნა -ნოჩევ-არ-ი> ნანოჩვარი>ნამოჩვარი.ნ-ნ/ნ-მ (დისიმილაციის გზით) ქართულში სონორების დისიმილაცია კანონზომიერია.
...ამრიგად, ტოპონიმი ნამოჩვარი ზანური წარმოშობისაა და ქართულად უნდა ნიშნავდეს ნაყანევს.
* * *
ზ.სარჯველაძე // "ძველი ქართული ენის მონაცემთა მნიშვნელობა მეგრულ-ჭანურში მომხდარი ზოგი კომბინატორული ცვლილების დათარიღებისათვის"
ძველი ქართული წერილობითი ძეგლების მონაცემებს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება არამარტო ქართული ენის ისტორიისათვის ,არამედ რიგ შემთხვევაში სხვა ქართველურ ენებში მომხდარი მოვლენების დათარიღებისათვისაც. ამ თვალსაზრისით ძალიან საინტერესო მასალას გვაწვდიან ძველ ქართულ ძეგლებში დაცული საკუთარი სახელები.
ჯუანშერის ისტორიაში დასტურდება ტოპონიმი ა რ ტ ა ნ უ ჯ
ი: წარმოვიდა ვახტანგ გზასა კლარჯეთისასა, ... იხილა კლდე შუა კლარჯეთსა, რომელსა სოფელსა ერქუა არტანუჯი.და მოუწოდა არტავაზს,ძუძუმტესა მისსა ,და დაადგინა იგი ერისთავად; და უბრძანა,რათა ააგოს ციხე არტანუჯისა(ქართლის ცხოვრება ,I,გვ.177). ამრიგად, V საუკუნეში არტანუჯის არსებობა უკვე ფაქტია. გ.მერჩულის ნაწარმოებიდან "გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება " ვიგებთ , რომ IX საუკუნეში არტანუჯი საქართველოს მეფეთა სატახტო ქალაქი ყოფილა.
ა.შანიძემ დაადგინა , რომ ტოპონიმი არტანუჯი ორი ნაწილისაგან შედგება : არტან< *არტანიშ და ჸუჯი, რაც მეგრულ-ჭანურად ყურს, ყურეს ნიშნავს.მაშასადამე , არტანუჯ-ი< არტანიშ ჸუჯი ("არტანისყურე"). რა თქმა უნდა, ეს მოწმობს მეგრულ-ჭანური მოსახლეობის ოდინდელ არსებობას ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთი საქართველოს ამ ნაწილში.
ტოპონიმი არტანუჯი იმ მხრივაც არის საინტერესო, რომ იგი ცხადყოფს,რომ V საუკუნისთვის მეგრულ-ჭანურში მომხდარია კომბინატორული ბგერათცვლილება რ>ჯ ...
* * *
"ლ ა ჯ ა ნ ა და ლ ა ჯ ა ნ უ რ ა--ლაჯანა ლამაზი მთაგორიანი სოფელია ლეჩხუმში,ლაჯანურა კი მდინარეა ,რომელიც ამ სოფელს ჩამოუდის...სავსებით ნათელია, რომ მდინარის სახელი სოფლის სახელისგან არის წარმოქმნილი ურ-ა სუფიქსების მეშვეობით...მაგრამ საკითხავია,საიდან წარმოდგა თვით სოფლის სახელწოდება ლაჯანა და რას ნიშნავს იგი?ამასთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ,რომ ხის ერთ-ერთ კარგად ცნობილ და ჩვენში გავრცელებულ ჯიშს, რომელსაც აღმოსავლეთ საქართველოში იფანს,დასავლეთში კი კოპიტს უწოდებენ,მეგრულად ლ ა ჯ ი( ლ ა ნ ჯ ი) ჰქვია.მეგრულშივე ქართული იან//ოვან სუფიქსების ფუნქციით იხმარება ო ნ, რომელსაც ზოგჯერ ბოლოში კიდევ -ა ერთვის. ეს ონ(ონ-ა) სუფიქსი საკმაოდ ხშირია მეგრულ ტოპონიმებში (ქვალ-ონ-ი, ჭუბურ-ონ-ა, ჭველეთ-ონ-ა...). ზოგჯერ, როცა ფუძე ა ხმოვანს შეიცავს, ონ(ა) სუფიქსის ნაცვლად გვაქვს ან(ა). სწორედ ამგვარად არის აგებული მეგრული ლაჯ-ან-ა (იხ. აგრეთვე ჯაპ-ან-ა). ამრიგად , ამ ტოპონიმის ფუძეც და სუფიქსიც მეგრულია.იგი ნიშნავს "იფნოვას", "იფნარს".
ლ ა ნ ჯ ი შ ი-- სამეგრელოს ერთ-ერთი სოფლის სახელი - იგივეა რაც "იფნისი". მეგრულად ლანჯი (ლაჯი) ჰქვია იფანს ანუ კოპიტს, -იშ კი ნათესაობით ბრუნვის ნიშანია,რომელიც ,ქართული -ის სუფიქსის მსგავსად, ხშირად გვხვდება ტოპონიმთა მაწარმოებლად... "
ზ.ჭუმბურიძე
* * *
ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი// ჰ.ფენრიხი, ზ.სარჯველაძე
"ქართ. ბუტკ-//ფუტკ- ბუტკ-ო; გამო-ბუტკ-ოვ-ა;ფუტკ-არ-ი
ლაზ. ბუტკ- ბუტკ-ა "ფურცელი;ფოთოლი"; ბუტკ-უჯ-ი "ფუტკარი".
ძირი გვხვდება ძველ ქართულში: ტევანი გამობუტკოის, ქებ.ქებ. 1,13 0; მომადგეს მე, ვითარცა ფუტკარნი,ფს. 117,12 და სხვ.
ლაზური ბუტკ-ა ("ფურცელი") სიტყვის ბუტკ- ძირი კანონზომიერად შეესატყვისება ქართულ ბუტკ-ძირს.
გ.კლიმოვმა მიუთითა, რომ ბუტკ- ძირს უნდა უკავშირდებოდეს ფუტკ-არ- (<*ბუტკ-არ-) ფუძე... ქართულში მოხდა თავკიდური ბ-ს დაყრუება(შდრ.: ფერჴ-<*ბერჴ-)...
თანამედროვე მეგრულში ფუტკ-არ- ქართული ფუძის კანონზმოიერი შესატყვისი არ არის წარმოდგენილი, მაგრამ ისტორიულად რომ უნდა არსებულიყო , ამას მოწმობს ლეჩხუმის ტოპონიმი ბუტკურიში(ბუტკურ-იშ-ი ეტიმოლოგიურად : "ფუტკრისა"). ეს ლეჩხუმური ტოპონიმი ზანური(ამ შემთხვევაში მეგრული) წარმომავლობისად უნდა ვცნოთ..."
* * *
INDOARICA / /ЭТИМОЛОГИИ / / О.ТРУБАЧЕВ
"Кавказ"
"...Трудность этимологизации названия Кавказ вызвана в значительной степени тем, что широко распространенной и древнейшей по времени фиксации оказывается форма, по-видимому, отнюдь не самая автори- тетная этимологически: греч. Καύκασος- ,откуда др.-рус. КавкасиискыЪ
горы (Пов. врем, лет.), лат. Caucasus, нем. Kaukasus, франц. Caucase. Как нередко случается в этимологическом исследовании, ключ к верной этимологии слова таится как раз в темных, на первый взгляд, откло- нениях от подобной "стандартной" формы. Правда, это вовсе не значит, что ключ этот сразу дается в руки, и этимология названия Кавказа - классический тому пример тщетных усилий поколений ученых. Большинство исследователей обратило внимание на имеющуюся у Плиния отклоняющуюся запись нашего оронима, к тому же с весьма интересными разночтениями: ... Scythae ipsi... Caucasum montem Croucasim, hoc est nive candidum (Plin. Nat. hist. VI, 17(19), ed. C . Mayhoff; варианты в рукописях: Groucasim, Groucasum; Graucasim, Graucasum) 'скифы сами ... (называют) гору Кавказ Croucasi-, то есть белоснежная'. Правда, было бы трудно вообще не обратить на это внимания, потому что благодаря Исидору Севильскому вся эта плиниевская глосса с "белоснежным" скифским назва- нием Кавказа приобрела дополнительную популярность и многократно повторялась в средневековой латинской литературе Западной Европы, в том числе такими выдающимися писателями, как Роджер Бэкон. Несмотря на общеизвестную литературность употребления, в частности
Плинием, терминов 'скифы, скифский', далеко не все современные интерпретаторы и этимологи справились с противоречивостью употреб- ления этих терминов, а с ними и глоссируемого у Плиния как "скифское" названия Croucasim. Соболевский, например, объяснял "скифское" Croucasis "на основании др. -бактр. ( авест. -
О.Т.) kahrkasa 'ястреб' (буквально: куроед)" ,считая
формы Καύκασος, Καύκασι? и некоторые другие также преобразованием этого последнего, - мысль, не очень вероятная, несмотря на аналогию названий Воробьевы, Галичьи, Совьи горы из разных мест у славян.
Главное же, что не позволяет согласиться с ученым, - это чуждость имен- но названия Кавказ (во всех его вариантах) иранской традиции. Попытку Кречмера проэтимологизировать плиниевское Croucasis как др. - инд.*kru- kasi- 'nive candidum', ср. греч. κρύσταλλος- 'лед', соответствие которому в древнеиндийском утрачено, и др.-и нд. kasate 'сиять, блестеть' , критика принялась немедленно "исправлять" по иранским канонам. Так, уже Маркварт видел здесь иран. *xro(h)u-kasi-, а последующие авторы указы-
вали на наличие в осетинском, близком скифскому, глагола k&sun '(у)ви- деть', а также 'сиять, светить (о солнце и луне)' . Правда, при ближай- шем рассмотрении всплывают новые противоречия данной иранской версии: группа кг- в иранском обязательно должна была иметь вид хг- (которая едва ли могла быть отражена при заимствовании как "этимо-
логическое" кг-), что уже отличается от формы Croucasim Плиния; по-осетински образ сияющего снега как раз нельзя передать глаголом kӕsun.Все вместе это лишь усугубляет сомнительность отнесения Croucasim к иранскому-скифскому. Само собой, сохраняется и главный контраргумент
молчание древней иранской традиции по поводу названия Кавказ: ссылка при этом на бедность и неполноту сохранившихся иранских источников не может быть признана убедительной хотя бы потому, что совпадающее по
объекту название Эльбрус (и т.д., см. выше) иранские источники сохранили в достаточной степени.
Полагая, что после изложенного выше иранское происхождение Croucasim, Καύκασος- оказывается уже весьма шатким, мы укажем еще на некоторые дополнительные обстоятельства, мимо которых прошли
цитированные выше этимологи. Удивительно, например, единодушие, с которым современные исследователи оставили без внимания такие важные показания текстологии "Естественной истории" Плиния, как наличие вариантов на G- начальное Groucasim, Groucasum, Graucasim, Grau-
casum (см. выше). Если учесть такую особенность латинской палеографии, как традиционное отсутствие графического различения С и G, более того обыкновение с помощью С обозначать также произносительное G- звонкое (чему пример - имя самого автора "Естественной истории" -
Гай Плиний Секунд, на письме - Caius Plinius Secundus), то двусмысленным окажется, скорее, вариант Croucasim,
избранный издателем К. Майхофом как наиболее надежный. Между прочим, прежние исследо- ватели исторической географии предпочитали именно варианты на G-, и
было бы неблагоразумно обходить их молчанием, даже не дав себе труда доказать их ненадежность, что, как увидим, сделать довольно трудно... ...С формой Graucasum у Плиния считается Лассен, точно так же, как цитируемые Усларом Болен и Бюрнуф.Болен, а за ним Услар объясняют Groucasim из др.-и нд. gravakasa- (у
Услара: граваказа) 'блестящие скалы'...
...В общем сличение старых и новых исследований о названии Кавказа позволяет сделать заключение, что современные исследователи допускают ошибку логико-грамматической интерпретации, полагая, что Плиний глоссирует иноязычное название Croucasim по-латыни только словами nive
candidum. Авторская речь Плиния ярко эллиптична, это видно и в соответствующем пассаже его книги VI, где глагол appellavere, будучи раз упомянут (Persae illos Sacas universos appellavere a proxima gente), потом уже опускается, подразумеваясь (antiqui Aramios -; Scythae ipsi Persas
Chorsaros -; Caucasum montem Croucasim -). Высокая эллиптичность текста проявляется в аналогичном опущении здесь же подразумеваемого, но не употребляемого во второй раз слова montem, поэтому lectio plena
конца цитаты, очевидно, будет: ... et Caucasum montem
Croucasim (appellavere), hoc est nive candidum (montem) '...то есть белоснежная гора'. Предложенная рабочая эмендация текста и вытекающая из нес полная глосса, интерпретация Croucasim/Groucasim = 'белоснежная гора' избавляет от необходимости в отчаянных попытках перевести все
название словами 'белый как снег' (или даже 'белый как лед'?). Ведь уже априори, типологически здесь следовало ожидать названия-двучлена с составом 'определение' + апеллатив 'гора' (или инверсионно: 'гора' + определение). В соответствии с этим мы и членим Grou-casim = nive
candidum montem, причем Grou = montem 'гора', a -casim = nive candidum 'белоснежная'. Реконструкция праформы-источника названия Кавказа остается и после этого гипотетичной, хотя проделанные уточнения и критика
источников как будто помогли нам несколько продвинуться вперед, прийти к констатации древнего апеллативногозначения этого названия - 'сияющая (белоснежная) гора', а также к этнолингвистическому резуль-
тату, который гласит: название Кавказ - все-таки восходит к индо- арийскому. В своих поисках мы с благодарностью опирались на своих предшественников, в особенности - на старших. Дилемма конкретной праформы-реконструкции, однако, остается или, вернее, ставится после нашего исследования: 1) *graava-kaasa-'блестящая скала' (см. выше Болен у Услара) или 2) *girau-kasi-, синтаксическое сложение Loc. sing, girau 'на горе' от основы на -i - м .р. giri- 'гора' и отвлеченное существительное kasi 'блеск, сияние' (санскр. kaasi м.р . 'солнце' представляет, видимо, вторичное семантическое употребление). Основа на -i- второго компонента объяс- няла бы тогда исход плиниевской формы Croucasim, чего до сих пор не сделано. Понятно, что остается и после этого проблема отношения формы
Croucasim и широкораспространенного Καύκασος, Caucasus, Кавказ. Можно лишь высказывать догадки о том, что форма на К- прошла через фильтр языка, который не терпит групп согласных в начале слова, а заодно и звонких согласных в этой позиции. Своеобразный гапакс особой формы названия Кавказа у Плиния - не плод описки; он подкрепляется несколькими вариантами в рукописях.
Известно, какую большую (и исчезнувшую) литературу обработал Плиний для своего энциклопедического сочинения. Дополнительным подтверждением реальности плиниевских сведений в этом вопросе, а также
членения Grou-casim служит - тоже гапакс - Γραυκηνοί, этноним у Аполлония Родосского. Вероятие следов такого же самостоятельного употребления компонента -casi- пока не очень велико. Ср . вариантное чтение Κάσια δρη 'Касийские горы'? у Птолемея (V, VIII, 14): ... τά διά της-
Κολχίδος και της· 'Ιβηρίας· ανιόντα όρη, καλούμενα δέ Κάσια
(основное чтение: Καυκάσια) 'горы, идущие через Колхиду и Иверию и называемые [Касийскими] Кавказскими'.
Речь идет о горах, отделяющихся от Главного Кавказского хребта, который тут же следом опре-
деляется четко у Птолемея как идущий к Гирканскому (-Каспийскому) морю и (тоже) носящий имя Καύκασος*. В античной литературе известны и еще некоторые глухие сведения о том, что внутренняя форма названия
высочайшей вершины Кавказа - 'белоснежная, блестящая гора' - сознавалась какое-то время в этом регионе. В сочинении некоего Плутарха
(именуемого также Псевдо-Плутархом) "О названиях рек" упоминается (и Услар также пишет об этом) "один холм, называемый Нифантом" (ειςτινα λόφον Νιφάντην καλούμενον. Plut. De fluv. V, III).Этот "холм" с названием Νιφάντης- 'снежный', он же - "Ложе Борея", он же Кавказ в
одном и том же мифологическом сочинении, представляют собой немногие дополнительные факты, на которые можно опереться в разысканиях истоков формы и значения слова Кавказ. Проход индоарийцев через Кавказ не остался без следов в меняющейся и многосложной ономастике региона. Как видим, он отпечатался, несмотря на наши споры, в названии самого Кавказа (собственно - Главного Кавказского хребта, а первоначально - горы Эльбрус). Закономерно
полагать, что дальнейший путь индоарийцев через Дагестан и Дербентский проход тоже оставил свои следы. К потенциальной индоарийской гидронимии кавказского пути может относиться птолемеевское название
реки Кумы - Ουδών, собственно 'вода', ср. др. - инд. udan 'вода', хотя оно и не имеет четких исключительных языковых признаков и бесспорно лишь, что оно - индоевропейское.
Более однозначно четким (и повторяющимся
как в морфемном составе, так и в модели) гидронимическим следом прохода индоарийцев может быть сочтено название реки в Южном Дагестане - Самур. "
* * *
"ი ღ ლ ი ა სიტყვის ეტიმოლოგიისათვის"
* * *
შემოდგომას სვანურად ეწოდება მუჟღვერ .ეს არის ამ სიტყვის ბალსზემოური ფორმა.ლაშხურში გვაქვს მუჟღორ;ბალსქვემოურში დასტურდება აგრეთვე მუჟღურ... ახ.ქართულში შ ე მ ო დ გ ო მ ა გვიანდელი სახლეწოდებაა წეილწადის ამ დროისა.ეს სიტყვა წარმოადგენს შ ე მ ო დ გ ე ბ ა ზმნის მასდარს და "ზამთრის შემოსვლას" , "ზამთრის დასაწყისს" გულისხმობს სწორედ ისე,როგორც გაზაფხული-გაზაფხულდა ზმნის საფუძველზეა შექმნილი და "ზაფხულის დადგომას" , "ზაფხულის დასაწყისს" აღნიშნავს...
... დადასტურებული სამი ვარიანტისათვის ამოსავალი ჩანს ლაშხურში დაცული მუჟღორ... ეს უნდა იყოს მიმღეობა მ
არ ტიპისა,რომელიც დღეს აღარ გვხვდება სვანურში ,მაგრამ პროდუქტიულია ქართულში(...) :მ-კუდ-არ-ი,მ-წყუდ-არ-ი,(წინა)-მ-ძღუ-არ-ი და ა.შ...
მთლიანად სვან მ-ჟღუ-არ , მ-ჯღუ-არ = მ-ძღუ-არ ,რომელიც ჩვეულებრივ დასტურდება წინა-მძღუ-არ ფორმით.ამავე წყაროდან უნდა მომდინარეობდეს მეგრული მა(ნ)-ჯღვერ-ი(*) "წინამძღოლი.
ქართ. მო-ძღუ-არ ამავე ფუძისაგან არის ნაწარმოები,მაგრამ პრეფიქსი ო'თია გახმოვანებული...
ამგვარად, სვან. მ უ ჟ ღ ო რ-მ ჯ ღ უ ა რ თავდაპირველად ნიშნავდა " წინამძღვარს,წინამძღოლს". შემოდგომა ხასიათდება როგორც დრო, რომელიც ზამთარს წინ უძღვის.არსებითად იგივე მომენტი ჰქონდათ მხედველობაში,როდესაც წეიწადის ამ დროს ქართულად შემოდგომა უწოდეს...
გ.მაჭავარიანი /სვანური მუჟღვერ(შემოდგომა) სიტყვის ეტიმოლოგიისათვის./იბერიულ კავკასიური ენათმეცნიერება ტ. XXIV 1985
*(შენიშვნა - ძ/ჟ/ჯ ბგერათმონაცვლეობა ქართველურ ენებში )
ქართ ძ(ა)ღ-ლი
სვან ჟ(ე)ღ
მეგრ ჯ(ო)ღ-ორი
ძვ.ქართ ძ(ა)ხ-ელი
სვან ჟ(ა)ხ-ე
მეგრ/ჭან ჯ(ო)ხ-ო
ქართ ძვ-ელი
სვან ჯვ-ინელ
მეგრ ჯვ-ეში
ქართ მო-ძღვ-არ
სვან მ-ჟ/(ჯ)ღვ-არ
მეგრ მა-ჯღვ-ერ
ქართ ძუ
სვან ჯუ-(ა)
მეგრ ჯუ-ვა
* * *
"ი ღ ლ ი ა სიტყვის ეტიმოლოგიისათვის"
ლ.გელენიძე -იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება XVII 1970, თბილისი.
"სიტყვა ი ღ ლ ი ა ძველი ქართული ენის ძეგლებში მხოლოდ ღლია ფორმით დასტურდება.
...საინტერესოა მონათესავე ენების ჩვენება, კერძოდ ზანურისა და სვანურის...-ღლ- ძირის სემანტიკისათვის მიმანიშნებელია ჭანური ღ ა ლ ა ჯ ი ჯ ი "იღლია",სადაც ჯიჯი ძირს ნიშნავს, ე.ი ღალაჯიჯი - "ღალას" ძირს ნიშნავს.იბადება კითხვა რა არის ღალა... სათანადო სიტყვის ძირად სვანურში -ღლ- გამოიყოფა,შეიძლება ვივარაუდოთ აქაც იგივე -ღალ- ფუძის შეკუმშული ვარიანტი გვქონდეს.საამისო ფონეტიკური პირობები არსებობს.-ღალ- კი იგივე უნდა იყოს რაც გვაქვს სვანურში სიტყვაში ღალე "ფრთა"... ამრიგად სვანურსა და ჭანურში იღლიის აღმნიშვნელი ტერმინის საწარმოებლად გამოყენებულია ერთი და იგივე -ღალ- ძირი,ოღონდ გაფორმებულია სხვადასხვაგვარად...შდრ: ჩაჩნური ტანკიელ/ტენკიელ "იღლია", რომელიც ეტიმოლოგიურად ფრთის ქვეშეს,ფრთის ძირს ნიშნავს."
* * *
"...ზემო და ქვემო სამსრების ნასოფლარებზე 1830 წელს ერზერუმიდან ჩამოსახლებული სომხები დასახლდნენ .და ნასოფლარებს ზემოსა და ქვემოს ნაცვლად დიდი და პატარა სამსარი დაერქვათ... სოფლემა მისცა სახელი ქედს და მდინარეს , რაც ამ დასახლებული პუნქტის მნიშვნელობაზე და ქედთან სიახლოვეზეც მიუთითებს...
ადგილობრივ სომეხთა განმარტებით სამსარში გამოიყოფა - ს ა რ , რომელიც მთას ნიშნავს სომხურად. ეს განმარტება სიმართლისგან შორს დგას, რადგან მაშინ ვღებულობთ ქართულ-სომხურ კომპოზიტს ს ა მ - ს ა რ ი . ასეთი კომპოზიტი ოიკონიმიაშ (და საერთოდ) არ გვხვდება. თანაც იმ დროს როდესაც სამსარი გვაქვს დაფიქსირებული აქ სომხური მოსახლეობა არ ყოფილა.
სამსარი კომპოზიტური წარმომავლობის სახელი ჩანს. მისი პირველი ნაწილი არის სამი , ხოლო სარი ე-ს პროგრესული, დისტანციური ასიმილაციის გზით მიღებული ს ე რ ი ა.
ამგვარად ს ა მ ს ა რ ი< ს ა მ ს ე რ ი. ამ ტიპის ასიმილაციის მსგავსიმაგალითებია : სამახარაბლო ( ძიძიგური ,1954), სანახვე, საყუდაბელი (ბერიძე , 1992: 75) .
ასეთივე კომპოზიტია სამგორი, რომლის მეორე ნაწილიც აგრეთვე რელიეფთან არის დაკავშირებული.
ს ა მ ი კომპოზიტის შემადგენლობაში კარგავს სახელობითი ბრუნვის ნიშანს, გარდა სამსარისა და სამგორისა, სხვა შემთხვევაშიც: სამწყარო, სამჩანჩქერი (ღლონტი, 1981: 64) , სამკაკლები (ღლონტი,1985:80) და სხვა.
გეოგრაფიულმა ტერმინმა სერი დაუდო საფუძველი სოფლის სახელწოდებას : სამი სერი> სამსარი, საიდანაც მივიღეთ ზემო სამსარი, ქვემო სამსარი, დიდი სამსარი, პატარა სამსარი, სამსარის ქედი, სამსარები>სამსრები, სამსარის წყალი, სამსარის მინდორი და სხვა. "
მ.ბერიძე // 2010
ეტიმოლოგიები, უძველესი ენობრივი კონტაქტები
