BadbadGirlდაძებნე, კარგი თემა იყო სიცოცხლის ხის შესახებ. rokapi-მ ბევრი საინტერესო მასალა დადო, კარგად დაწერილი და ჩამოყალიბებული.
ზოგი ვორდში გადავიტანე და თემის მისამართი არ მაქვს, დაძებნე.
ალბათ არ გამიბრაზდება, აქ რომ დავაკოპირო.
ამ „ლეგენდარული ხის“ შესახებ თითქმის ყველა მითოლოგიური გადმოცემა მოგვითხრობს, სადაც შესაქმის პროცესია აღწერილი. მსოფლიო ხე ე.წ. axis mundi ან arbor mundi ან მისი რომელიმე იზოფუნქციური სიმბოლო: მთა, ტაძარი, კიბე, ჯვარი, ჯაჭვი... ერთ–ერთი ყველაზე გავრცელებული სიმბოლოა. ან ამ კონკრეტულ „მითში“ რა დაინახე განსაკუთრებული და ჯერართქმული რომელიც თუნდაც სხვა ქართულ გადმოცემასა და ანდრეზებში არ ყოფილა? თუ სიცოცხლის ხე წმინდა ქართული სიმბოლო გგონია?
***
«ბერი გიორგი მეც ვიყავ, ცას ვები ოქროს შიბითა,
გორაზე მედგა ბერმუხა, ზედ ავდიოდი კიბითა,
ჩემს საყმოთ შემონაწირი ღმერთთან ამქონდა იქითა».
***
«ქრისტიანობის წესზედა კარს ედგეს ალვის ხენია,
ზეციდან გადმოშობილი შიბი ცხრა-კეცი გრძელია,
მაგას ჩამოსდის მირონი, ძირს უდგა დიდი ქვევრია».
მოიცა, გამახსენდება კიდევ
* * *
«ამანდ რო ალვის ხენი დგან, ცას მისწვდენია წვერია,
ციხესა ალვას ხეებსა შიბით ცასა აქვს წვერია».
***
«ჩვენი ხთისშვილის კარზედა
ხე ალვა ამოსულაო,
წვერად მოუსხამ ყურძენი,
საჭმელად ჩამოსულაო,
მისი უჭმელი ქალ-ვაჟი უდროოდ დაშაულაო».
***
«შენ ხარ ვენახი, ახლად აღყუავებული,
მორჩი კეთილი, ედემში დანერგილი,
ალვა სულნნელი, სამოთხით გამოსრული,
ღმერთმან შეგამკო, ვერავინ გჯობს ქებული,
და თავი თვისით მზე ხარ და გაბრწყინვებული».
მდაა. გავგიჟდი უკვე დავიწყე.
კოსმიური საყრდენის, ღერძის (axis mundi) შექმნა დაკავშირებულია შესაქმის მითებთან. კოსმოსის მოწყობის აქტს (ერთიანი სამყაროს ორ პოლარულ ოპოზიციად - ცა-მიწა - განწილვა; სამი კოსმიური ზონის ფორმირება და ა.შ.) მოსდევს მსოფლიო ხის გაჩენა, რომელიც ინარჩუნებს შექმნილ წესრიგს. მსოფლიო ხე მოქცეულია სამყაროს ცენტრში და ვერტიკალური მდგომარეობა უკავია. გადაკვეთს სამ სკნელს - ქვესკნელს, შუასკნელსა და ზესკნელს. ერთის მხრივ, ეს არის ადგილი, სადაც ცა ყველაზე უფრო ახლოა მიწასთან და მოიაზრება როგორც კიბე ზეცაში ასასვლელად თუ ქვესკნელში სამოგზაუროდ, მეორეს მხრივ კი, ეს არის ადგილი, საიდანაც დაიწყო სივრცის განფართება ანუ ცისა და მიწის დაშორიშორება. ვინაიდან, როგორც სივრცე, ისე დრო მითოპოეტურ აზროვნებაში არაჰომოგენურია, შესაბამისად, უმაღლესი ღირებულება გააჩნია იმ წერტილს დროსა და სივრცეში, სადაც შესაქმის აქტი განხორციელდა ე.წ. სამყაროს ცენტრს, დასაბამს.
კოსმიური ხის ყველაზე გავრცელებული სქემის მიხედვით მისი ტოტები ცაშია და მასზე მითიური ფრინველი ბინადრობს (იმდუგუდი, არწივი, ყვავი... ), ტანი - მიწას შეესაბამება. უფრო ხშირად მას უკავშირებენ ჩლიქოსან ცხოველებს, ფუტკარს, სხვადასხვა სულებს (მაგ. შუამდინარულ მითოლოგიაში ამ ხის ტანში ქალწული ლილა ცხოვრობს), უფრო გვიანდელ ტრადიციებში ადამიანს. ხის ფესვები ქვესკნელში ჩადის. ხშირად მის ფესვებში მითიური გველი ბინადრობს (ასევე გვხვდება თაგვები, თევზები, ხანდახან დათვი ან სხვა, ხთონური არსებები). ზოგიერთ ნახატზე, ხის ფესვებს პირდაპირ დაგრაგნილი გველების გამოსახულება ცვლის.
(ამ მხრივ საინტეერსოა ხევსურეთში შუბნურის ხატის დაარსების შესახებ არსებული გადმოცემა: მოშუღლე ხევსურთაგან დაჩაგრულ პირს, რომელიც უცხო რჯულისა ყოფილა და თუშეთიდან ჩამოსახლებულა ხევსურეთში, თავის დამცველად თუშეთიდან წამოუღია ამ ჯვრის საკუთრება ვერცხლის თასი და იმათ სახლში ჩაუმარხავს, ვისაც მტრობდა. ამის შემდეგ იმ ოჯახში კერის შუაში ამოსულა იფნის ხე, რომელიც მოუჭრიათ და გადაუგდიათ. მეორე დილას ხე ისევ ამოსულა, ისევ მოუჭრიათ. მესამე დილით ხეს გველი ამოჰყოლია. ოჯახმა იგრძნო, რომ ეს რაღაც განსაკუთრებულის მომასწავებელი იყო და სახლი მიატოვეს. წასვლისას ოჯახის ერთ-ერთ წევრს სახლისათვის ცეცხლი შეუნთია და ისე გასცლია იქაურობას. კარგა მანძილის გავლის შემდეგ უკან მიუხედავს, ცეცხლიდან დიდი ნაპერწკალი გადმოვარდნილა და მისთვის ცხვირი ამოუწვავს. ამ ამბის შემდეგ, ის ადგილი, სადაც ეს ამბავი მოხდა, იქაურ მაცხოვრებლებს მიუტოვებიათ და იქ შუბნურის ჯვარი დაარსებულა. ლეგენდის თანახმად ხეს ამოყოლილ გველს აქა-იქ ხედავდნენ და ყველა მისი შეურაცხმყოფელი სასტიკად ისჯებოდა. იფნის კერაზე ამოსვლა და გველის ამოყოლების მოტივი სხვა ჯვრების დაარსების თქმულებებშიც იჩენს თავს. მაგ. თქმულება ცაბაურთას მთავარანგელოზის სალოცავზე საღვთო გუდანის ჯვრის დაარსების შესახებ და სხვა. მსგავსი სიუჟეტი აქვს ქართულ ზღაპარს, რომელსაც პირდაპირ ასე ჰქვია „გველის ტყავზე ამოსული ალვის ხე“.)
მითოლოგიაში არსებობს მსოფლიო ხის ინვერტირებული მდგომარეობაც (Arbor Inversa), როცა ხეს ფესვები ცაში აქვს, ტოტები კი, შესაბამისად, მიწაში. წინა გვერდებზე ვიღაცის ნახსენები ბანიანის ხე (აშვათჰა) ვედურ და ინდუისტურ მითოლოგიაში სწორედ ამგვარი ხის მაგალითია. Arbor Inversa–ს ვარიანტია ალვის ხე სლავიანურ მითოლოგიაში, შამანის ხე ევენქებთან და ა.შ. თუმცა, ამას სხვა მნიშვნელობა და დატვირთვა აქვს.
რაც შეეხება მსოფლიო ხის ჰორიზონტალურ სტრუქტურას, იგი წარმოიქმნება ხის ორივე მხარეს სიმეტრიულად განლაგებული ობიექტების მეშვეობით. ამგვარი ტიპის კომპოზიციები ხშირად გვხვდება როგორც ადრინდელ, ისე მოგვიანებით, ქრისტიანულ და ბუდისტურ კულტურებშიც. თუკი ხის ვერტიკალური სტრუქტურა კოსმოლოგიურ დატვირთვას ატარებს და სამყაროს დინამიური ასპექტის აღწერას იძლევა, ჰორიზონტალური დაკავშირებულია სამყაროს სტატიურ ასპექტთან და შეესაბამება ხესთან დაკავშირებულ რიტუალებსა და მის მონაწილეებს.
იმის გამო, რომ ხის ჰორიზონტალური სტრუქტურა რიტუალის მოდელირებას ახდენს, ამის გამო ხშირად გაიგივებულია მსხვერპლთშეწირივს ობიექტთანაც (მაგ. სკანდინავიური მითოლოგის მთავარი ღვთაება ოდინი, რომელმაც თავი ჩამოიხრჩო იგგდრასილზე, ან ქრისტე, რომელიც ჯვარზე გააკრეს). ხშირია შემთხვევებიც, როდესაც გრაფიკულ სქემებზე და ნახატებზე მსოფლიო ხის გამოსახულებებში ჩართულნი არიან სხვადასხვა ღვთიური არსებები და შამანები.
ხის ჰორიზონტალურ სქემის გამოსახვისას ხშირად გამოიყენება ორი ჰორიზონტალური ღერძის გადაკვეთა. წარმოქმნილი ოთხი მხარე ქვეყნიერების ოთხ მხარესთანაა დაკავშირებული. ამგვარი ოთხნაწილიანი სქემა, როგორც ცნობილია, საფუძვლად უდევს სხვადასხვა საკულტო ნაგებობებს (ზიქურათი, პირამიდა, ტაძარი...).
გარდა ამისა, მსოფლიოს ხეს დროითი იპოსტასიც გააჩნია - იგი მოიაზრება როგორც კავშირი მიკრო და მაკროკოსმოსს შორის, როგორც წერტილი დროსა და სივრცეში, სადაც განხორციელდა შესაქმის აქტი. დროით პლანში შესაქმის სტადიების იმიტირება ხდება დღესასწაულის დროს, რაც ნათლად ჩანს ხესთან დაკავშირებულ რიტუალებში.
მითოლოგიური მთა, ტაძარი, კიბე, ჯაჭვი, ჯვარი... მსოფლიო ხის ერთგვარ იზოფუნქციურ სიმბოლოებს წარმოადგენენ. ოღონდ ამაზე სხვა დროს, ზეგე
ისე, ხის კულტის არსებობაზე და მასთან დაკავშირებულ რიტუალებზე საქართველოში ბევრ ქართველ მეცნიერთან შეგიძლიათ ნახოთ ინფორმაცია (ჯავახიშვილი, კოტეტიშვილი, ჩიტაია, ბარდაველიძე, აბაკელია, ოჩიაური, კიკნაძე...)
მითოლოგიური მთა სიცოცხლის ხის ტრანსფორმირებულ ვარიანტს წარმოადგენს. იგი მდებარეობს სამყაროს ცენტრში, იმ ადგილას, რომლის გარშემოც კონცენტრირებულია მთელი სამყარო.
ორი ერთმანეთთან დაკავშირებული მითოლოგემა მთა - ცა და მთა - ქვედა სამყარო, ბევრი მითოლოგიური პარალელის გასაღებს იძლევა. მთა, როგორც ღმერთების სამყოფელი, ბევრ მითოლოგიაშია გავრცელებული (თუნდაც ოლიმპო ბერძნულ მითოლოგიაში). მითიურ მთასთანაა დაკავშირებული ბევრი მნიშვნელოვანი მითოლოგიური მოტივიც. მაგ. წარღვნა: არარატი - ძველ აღთქმაში, პარნასი -ბერძნულ მითოლოგიაში, ნიცირი - შუმერულ მითოლოგიაში...
შუმერულ მითოლოგიაში ღვთაება ენლილს, რომელიც კოსმოგონიური აქტის შემოქმედია და საკუთარი სხეულით განაშორებს ცასა და მიწას ერთმანეთისაგან, ქურ-გალ ეწოდება, რომელიც «დიდ მთას ნიშნავს».[ზ.კიკნაძე «შუამდინარული მითოლოგია»]
(კოსმიური მითის კლასიკური ვარიანტია მთა მერუ ინდუისტურ მითოლოგიასა და კოსმოგრაფიაში. იგი სამყაროს ცენტრში მდებარეობს. სამ მწვერალზე, რომელთაგან ერთი ოქროსია, მეორე ვერცხლის და მესამე რკინის, ცხოვრობენ ბრაჰმა, ვიშნუ და შივა ან, სხვა ვერსიის თანახმად, მწვერვალებზე 33 ღმერთისაგან შემდგარი პანთეონი ცხოვრობს. )
მსოფლიო ხის ერთ-ერთ ტრანსფორმირებულ ვარიანტს წარმოადგენს ტაძარი. ტაძრის შენებაში ყველაზე მეტადაა გამოხატული ცისა და მიწის კავშირის იდეა. ტაძრის შენება შესაქმის საკრალურ აქტთანაა გაიგივებული (ტაძრის მშენებელი იმეორებს დემიურგის შესაქმისეულ მოქმედებას). არსებულ ქაოსში გამოისახება პირველი ვერტიკალი «ცამდე აღმართული», რომლებიც განასახიერებენ მსოფლიო ღერძს და ყოველ კონკრეტულ ადგილს დედამიწის შუაგულად, ცენტრად აქცევენ.
შუმერულ მითოლოგიაში ზიქურათები ერთგვარ მთის ხატს წარმოადგენდნენ, მაგრამ არა შიშველი მთის, არამედ ტყით დაფარულისას. «ზიქურათის აღწერა-დახასიათებისას ფიგურირებს ორგანული ელემენტი ხე, რომელიც დურ-ან-ქის (კავშირი ცისა და მიწისა) ან დიმ-გალის (დიდი ღერძის) ჰელიოტროპიულ გამოვლენას წარმოადგენს... მსოფლიო ხის ვერტიკალური ზრდის უცვლელობა მკაფიოდაა გამოხატული ნინგიშ-ზიდას სახელში, რომელიც «უფალი მტკიცე ან აღმართი ხისად ითარგმნება». [ზ.კიკნაძე «შუამდინარული მითოლოგია» დასკანერება მეზარება, თორემ წიგნში პიქტოგრამებიცაა მოცემული]
კიბის სიმბოლიკა წარმოდგენილია როგორც კოსმიური ზონების შემაკავშირებელი რამ (სიცოცხლის ხეს ევენქები კიბის სახით გამოსახავენ). მიწაზე, შუასკნელში მდებარეობს მის დასაწყისი. იგი ხან ზეცისკენაა მიმართული (კოსმიური ხის ვარჯი), ხან კი ქვესკნელში ჩადის (ფესვები).
ან თუნდაც, იაკობის სიზმარი გაიხსენეთ ძველი აღთქმიდან, როცა ცამდე აღმართული კიბე ესიზმრება, რომელზეც ანგელოზები ადიან და ჩამოდიან.
ჯვარი ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სიმბოლოა როგორც უმაღლესი საკრალური ფასეულობის ნიშანი. ხილული ცენტრის კონსტიტუირება მასში დამატებით აქცენტს აკეთებს იმაზე, რაც სისტემის უმაღლეს ღირებულებად ითვლება, რაც იერარქიებად ყოფს სამყაროს და ახდენს მის საკრალიზებას - მასში მიმართულებებისა და მათი ურთიერთკავშირების განსაზღვრა. იგი მსოფლიო ხის გეომეტრიულ ვარიანტს წარმოადგენს, ოღონდ, დამატებით ატარებს ანთროპოცენტრული იდეის დატვირთვას.
კოსმიური ხის ერთ-ერთ ექვივალენტად მიიჩნევა აგრეთვე მეფე, სოციალური კოსმოსის ყველა ელემენტის გამაერთიანებელი, რომელიც კოსმიური და სოციალური სტაბილურობის გარანტად არის მიჩნეული. როგორც კოსმოლოგიური სტრუქტურის ცენტრი და მედიატორი, მეფის ფიგურა გაიგივებულია კოსმიურ ხესთან. შუამდინარულ მითოლოგიაში ურ-ნინურთას მეფედ ხელდასხმისას, პანთეონის ერთ-ერთი მთავარი ღვთაება ამგვარად მიმართავს მას:
«რჩეულო კედარო, ექურის ეზოს სამკაულო!
ურ-ნინურთავ, შუმერის ქვეყანა შენს ჩრდილქვეშ ძრწოდეს,
ქვეყნის ჭეშმარიტი მწყემსი იყავ!»
ხშირად ეს სიმბოლოები ერთმანეთის დანამატს ქმნიან - მთაზე აგებული ტაძარი, პირამიდების საფეხურებიანი კედლები, საკრალურ მთაზე გაშენებული წმინდა ტყე (საქართველოს მთიანეთში გავრცელებული მოვლენა იყო), წმინდა ხეზე მიყუდებული კიბე, ცაზე ჯაჭვით დაკიდებული კოშკი (თუნდაც „ამირანიანი“, ყამარის კოშკიც ჯაჭვითაა ციდან დაკიდებული), მეფე-მებაღე ზღაპრებში და ა.შ.
ქართველ მთიელთა დროშებზე, სიცოცხლისა და ცნობადის ხეებზე მემრე.
«და აჰა, აღმართულიყო კიბე მიწაზე და ცას სწვდებოდა მისი წვერი. აჰა, ანგელოსნი ღვთისანი ადიოდნენ და ჩამოდიოდნენ მასზე. და აჰა, უფალი იდგა ამ ადგილას და მე არ ვიცოდი». [შესაქმე, XXVIII, 11-19]
არსებობს მსოფლიო ხის სხვადასხვა ვარიანტები, რომლებიც ერთმანეთისაგან შედარებით ვიწრო ფუნქციური დატვირთვით გამოირჩევიან: სიცოცხლის ხე, ნაყოფიერების ხე, ცენტრის ხე, აღსავლის ხე, ციური ხე, შამანური ხე, მისტიური ხე, ცნობადის ხე. შედარებით იშვიათად გვხვდება კოსმიური ხის შემდეგი ვარიანტები: ბოროტების ხე, მიწისქვეშა ხე და სხვ.
ძალიან საინტერესოა ასევე წყლი, უკვდავების წყლის, ე.წ. ხთეური არსებების (მგონი ასე ქვიათ) არსი ქართულ მითოლოგიაში.
ზურაბ კიკნაძეს აქვს კარგად.
ვაჟაც რომ დაკვირვებით წაიკითხო ბევრს აღმოაჩენ.
ალბათ დეიდა როკაპიც წამოგვეშველება.
This post has been edited by karlsoni on 23 Jun 2007, 23:29
ნადირობა ბინებზე კი არა, ჭვავის ყანაში მორბენალ ბალღებზე მიდის.
Et facta est lux!
無名天地之始,
有名萬物之母。
https://bilingua.ge/
წარმართული საქართველო, როგორი იყო საქართველო ქრისტიანობამდე
