საქართველოს კიდევ ერთხელ სილა გააწნეს...
რა უნიკალური ნამუშევრები დავკარგეთ ბოლო დროის განმავლობაში
თურქეთის ტერიტორიაზე მდებარე უძველესი ქართული ტაძარი ოშკი გაძარცვეს... ამან კიდევ ერთხელ გამახსენა იერუსალიმში შოთა რუსთაველის ფრესკის განადგურების მცდელობა. სამწუხაროდ, უცნობია, ვინ და რატომ ჩაიდინა ვანდალობა, სად წაიღო 1,5 მ სიმაღლის ღვთისმშობლის უძველესი ბარელიეფი. ცნობილია მხოლოდ ის, რომ ბოლო ხანს თურქეთში ქართულ ძეგლებს მუდმივად ძარცვავენ. ოშკიდან ხელოვნების უნიკალური ნიმუშის დაკარგვის ამბავი თურქეთიდან ახლახან დაბრუნებულმა ტურისტებმა აცნობეს “კვირის პალიტრას”. მოგზაურთა ჯგუფმა, რომელიც სისტემატურად სტუმრობს თურქეთს, ჯერ კიდევ სამი თვის წინ დააფიქსირა ღვთისმშობლის ბარელიეფის გაქრობა და ეს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის სამინისტროსაც შეატყობინა. როგორც ჩანს, ყური არავინ შეიბერტყა. ამიტომაც თურქეთის კიდევ ერთხელ მონახულების შემდეგ გულგატეხილი მოქალაქეები ჩვენ დაგვიკავშირდნენ.
უკვე დაკარგული ბარელიეფი სულ ბოლოს, ერთი წლის წინ, ისტორიკოსმა გიორგი კალანდიამ გადაიღო. ის მაშინ ჩამოვარდნილი და კედელზე მიყუდებული იყო. გიორგი კალანდია ფიქრობს, რომ ბარელიეფი დიდი ხნის წინ ჩამოვარდა. ექვთიმე თაყაიშვილის ექსპედიციამ ის ჯერ კიდევ კედელზე გადაიღო. როგორც ამბობენ, შესაძლოა, უნიკალურ ქართულ ხუროთმოძღვრულ ძეგლებს მხოლოდ კოლექციონერები კი არა, ისინიც მიზანმიმართულად ძარცვავდნენ, ვისაც ამ ტერიტორიაზე ქართული კვალის წაშლა სურთ.
ისტორიკოსთა აზრით, ეს დაინტერესებული ძალები შეიძლება სულაც არ იყვნენ მხოლოდ თურქული ეროვნებისა - თურქები ოფიციალურად აღიარებენ და ყველგან წერენ, რომ ოშკი ქართული ტაძარია. თუმცა ერთ უზუსტობას მაინც უშვებენ - მათი განცხადებით, ქართული ტაძარი ბიზანტიის ტერიტორიაზე დგას(?!).
ხელოვნებათმცოდნე ირინე გივიაშვილი საგანგაშოდ მიიჩნევს იმას, რაც საქართველოს ისტორიულ მხარეში, თურქეთის ტერიტორიაზე მდებარე ქართული კულტურის ძეგლების თავს ხდება.
- ათეულობით წლების წინ ოშკს და სხვა ქართულ ტაძრებს უგუნური ოქროსმაძიებლები ძარცვავდნენ. მათ არ ესმოდათ ამ ძეგლების მნიშვნელობა და ოქროს ძიების ჟინით შეპყრობილები დაუნდობლად აზიანებდნენ ყველაფერს. დღეს დამოკიდებულება შეიცვალა და ძეგლებს ძარცვავენ ისინი, ვისაც მათი მნიშვნელობა ესმით.
- კოლექციონერებს გულისხმობთ?
- დიახ. ძეგლები სათანადოდ არ არის დაცული და შეფასებული თურქეთის სახელმწიფოს მიერ. ამიტომაც კოლექციონერებს თავისუფლად მიაქვთ ის, რაც მოეწონებათ ჩვენს ტაძრებში. ათი წლის წინ პირველად მოვინახულე ოშკი. მას შემდეგ მუდმივად ვაკვირდები ამ ძეგლის მიმართ ადგილობრივი მოსახლეობის დამოკიდებულებას. მიხვდნენ, რომ რაღაც ღირებულის მახლობლად ცხოვრობენ და ცდილობენ, სარგებელი ნახონ. 10 წლის წინ ქართული ტაძრების მახლობლად დუქანსაც ვერ ნახავდი, დღეს, სამწუხაროდ, ტუალეტიც კი მიაშენეს. ჰგონიათ, ამით კარგი საქმე გააკეთეს. ჯერ ვერ ხვდებიან, რომ ძეგლი ძარცვისგან უნდა დაიცვან. მეტიც, როგორც კი ნახეს, ვიღაცები საკოლექციო ფრაგმენტებით დაინტერესდნენო, თვითონაც დაიწყეს მოხსნა-გაყიდვა - რაღა სხვამ დაგვასწროსო.
- დააკონკრეტეთ, რა დავკარგეთ ამ ხნის განმავლობაში?
- ძალიან ბევრი რამ. ოშკში არის მეათე საუკუნის უნიკალური ნამუშევარი, გალერეის რვაწახნაგა სვეტი. იგი მთლიანად შემკული იყო ბარელიეფებით. 2000 წელს ჩამოტეხეს ვედრების ბრწყინვალე კომპოზიცია, რომელზეც გამოსახული იყო ქრისტე, იოანე ნათლისმცემელი და ღვთისმშობელი. მას მიაყოლეს წმინდა ნინოს უძველესი ქართული მხატვრული ბარელიეფური გამოსახულება. სვეტის დამტვრევისას დაზიანდა გრიგოლ ოშკელის ქანდაკება - მას თავი მოატეხეს. წელს უკვე ღვთისმშობლის ქანდაკებაც გაქრა. ისიც უნიკალური კომპოზიციის ნაწილი იყო. მდებარეობდა ტაძრის სამხრეთის ფასადის აღმოსავლეთ ნაწილში, საკმაოდ დაბლა, ხელითაც მისწვდებოდით. ხუთი ფილისგან შემდგარი კომპოზიციის ცენტრში მოქცეულია ქრისტეს ბარელიეფი, მარცხნივ ღვთისმშობელია და მარჯვნივ - იოანე ნათლისმცემელი. მათ გვერდებზე გამოსახული არიან ტაძრის მაშენებლები - დავით კურაპალატი და მისი ძმა ბაგრატ ერისთავთ ერისთავი. ძმებს ხელებზე უსვენიათ ოშკის მაკეტები. ეს არის მასშტაბურად გრანდიოზული კომპოზიცია, რადგან ფიგურები დაახლოებით მეტრ-ნახევარზე მეტი ზომისაა. ოქროსმაძიებლებმა კომპოზიციის ქვემოთ კედელი გამოთხარეს და ფილები ჰაერში გამოეკიდა. ერთ-ერთს ქვის სვეტი შეუდგა ამერიკაში მოღვაწე ქართველმა მეცნიერმა ვახტანგ ჯობაძემ, ორი კი ხის მორებით გაამაგრეს. ღვთისმშობლის ქანდაკება ჯობაძის გამოჩენამდე ჩამოვარდნილა. კარგა ხანს იყო დასვენებული კომპოზიციის მარცხნივ, კედელთან. ეს ფილა იმდენად დიდი იყო, რომ მას შეუმჩნევლად ვერავინ წაიღებდა. როგორც ჩანს, ვიღაცამ დაადგა თვალი და... ოშკი მდიდარია ასეთი ბარელიეფებით, ამიტომ იგი ქართული კედლის კულტურის განვითარების ზენიტადაა აღიარებული. იგივე ითქმის ხახულზე, იშხანსა და ტბეთზე. მათი ქანდაკებები და ქვაზე ნაკვეთი ფორმები უნიკალურია.
X საუკუნის II ნახევრის შემდეგ, ეკლესიის გადაწყვეტილებით, საქართველოში შეწყდა კედლის რელიეფური ხელოვნების განვითარება. არადა ეს იყო წინამორბედი იმ შესანიშნავი ხელოვნებისა, რომელიც დასავლეთ ევროპაში განვითარდა გოთურ-რომანული არქიტექტურის სახით. ამ სტილით ნაგები ტაძრები დახუნძლულია ქანდაკებებით და დიდი ზომის ბარელიეფებით. ბარელიეფური კედლის ხელოვნება არ განვითარებულა ბიზანტიაშიც, რომელიც საქართველოსთვის სანიმუშო იყო. კეთდებოდა მხოლოდ მცირე ზომის სპილოს ძვლის ბარელიეფები. ამასაც საქართველომ მისცა დასაბამი.
- შეიძლება მსგავსი რამ სხვა ტაძრებშიც მოხდეს?
- ეს უკვე კარგა ხანია ხდება. 2002 წელს კლარჯეთში, დოლისყანაში, დაიკარგა ტაძრის სამხრეთის ფასადზე ჩამჯდარი მზის საათი, რომელიც უსათუოდ რომელიღაც კოლექციონერმა მოხსნა. მისი ჩამოვარდნა გამორიცხული იყო. ტაძარში მეჩეთია. ხოჯა გარდაცვალებამდე თვალისჩინივით უვლიდა ტაძარს. მან ჯერ კიდევ 1996 წელს მითხრა, - აქაურობა უნდა გავასუფთაო და მუზეუმი გავხსნა ტურისტების მოსაზიდადო. როგორც ჩანს, მისი გარდაცვალების შემდეგ მოხსნეს საათი.
იშხანში დაიკარგა არაჩვეულებრივი წნული ქვის ჯვარი.
თურქეთი აშკარად ვეღარ აუდის მის ტერიტორიაზე გაბნეული უამრავი ძეგლის პატრონობას, თუმცა წარმოშობით ყველა მას არ ეკუთვნის.
- როგორ შეიძლება მოიძებნოს გამოსავალი?
- რაც ბოლოს მოხდა, სილის გაწვნას უდრის, რომელმაც უთუოდ უნდა გამოგვაფხიზლოს. ნუთუ მაინცდამაინც ღვთისმშობლის ბარელიეფი უნდა დაგვეკარგა გამოსაფხიზლებლად? უკვე ერთი წელია, საქართველოსა და თურქეთის სახელმწიფოებს შორის ოფიციალურ დონეზე მიმდინარეობს მოლაპარაკებები ტაძრების რესტავრაციის თაობაზე. ისტორიული და მხატვრული ღირებულებითა და საგანგაშო მდგომარეობით ამ ნუსხაში პირველია ოშკი. მომხდარმა შეიძლება დააჩქაროს შეთანხმების პროცესი და დაიწყოს ოშკის საფუძვლიანი შესწავლა. ამასთან, ვთხოვ ყველა ქართველს, რომელიც უძველეს ტაო-კლარჯეთში მოგზაურობს, გაითვალისწინოს, რომ ეს ძეგლები ჩვენი წინაპრების აშენებულია, მაგრამ თურქეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს და თურქების კულტურულ მემკვიდრეობადაც მიიჩნევა. ამიტომაც სიფრთხილე გვმართებს: იქ ჩვენი რწმენის, სიყვარულის და ემოციების ზედმეტად გამოხატვა საფრთხეს უქმნის ჩვენს კულტურულ მემკვიდრეობას. არ უნდა ვაგრძნობინოთ მუსლიმან თურქებს, რომ ჩვენს სალოცავში შევდივართ. მათ უნდა იცოდნენ - ეს არის კულტურული ღირებულების ძეგლი, რომელიც გარკვეულ სარგებელს მოუტანთ.
ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წარმომადგენლის, ქეთი კვინიკაძის თქმით, აუცილებელია, დაჩქარდეს შეთანხმება თურქეთისა და საქართველოს მთავრობებს შორის და შეიქმნას დოკუმენტი, რომელშიც დაწვრილებით იქნება განსაზღვრული მხარეების ვალდებულებები - როგორ მოიქცნენ ასეთი ფაქტების გამოვლენისას, სად და როგორ მოიძებნოს დაკარგული ნივთი და ვის გადაეცეს იგი პოვნის შემთხვევაში: “ასეთი იურიდიული დოკუმენტი ძალიან ბევრ საკითხს მოაწესრიგებს, რაც ამ ძეგლების დაცვის გარანტი იქნება. 2002 წელს საქართველოს მთავრობასა და ეკლესიას შორის გაფორმებული კონკორდატის თანახმად, სახელმწიფო ვალდებულია, აწარმოოს მოლაპარაკება სხვა სახელმწიფოებთან მათ ტერიტორიებზე მდებარე ქართული მართლმადიდებლური ძეგლებისა და ნანგრევების დაცვასა და მოვლა-პატრონობასთან დაკავშირებით. 2002 წლიდან დღემდე საკმაოდ დიდი დრო გავიდა იმისთვის, რომ სახელმწიფოს ამ ვალდებულების შესრულებაზე ეზრუნა. ვფიქრობ, თურქეთიც არ დარჩება გულგრილი ქართული ძეგლების ძარცვის გამო, რაც სისხლის სამართლის აღძვრის სრულ საფუძველს იძლევა”.
კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის სამინისტროს ცნობით, მათი მონაწილეობით თურქეთის და საქართველოს მთავრობები მუშაობენ ოქმზე, რომელშიც აღინუსხება ის ძეგლები, რომელთა დაცვა პრიორიტეტულია. მათ დასაცავად სპეციალური რეჟიმი ამუშავდება. სამართლებრივი ბაზის მოწესრიგების გარდა ჩვენი კულტურული მემკვიდრეობის გადარჩენის სხვა გზა, სამწუხაროდ, არ არსებობს.
ეკა ლომიძე
http://www.kvirispalitra.ge/palitra/frp_palitra.htm ,,არწივი ვნახე დაჭრილი, ყვავ-ყორნებს ეომებოდა" ....
ტაო–კლარჯეთი, ისტორიული ცნობები და სურათები
