`სამი ღვთაებრივი საუნჯე დაგვრჩა ჩვენ მამა-პაპათაგან: მამული,
ენა და სარწმუნოება”.
ეს სიტყვები, რომლებიც 1860 წელს წარმოთქვა სრულიად
ახალგაზრდა ილიამ თავის პირველ კრიტიკულ სტატიაში (“ორიოდე
სიტყვა...’), დღემდე ერის საიდენტიფიკაციო საპროგრამო სიტყვებად არის
მიჩნეული. თუმცა იმხანად ტექსტში მას ამგვარი პრეტენზია არ ჰქონია, ის
მხოლოდ გულისტკივილის ამოძახილი იყო. და, როგორც ყოველ
ამოძახილს, არც მას მოეთხოვება ლოგიკური სიზუსტე: მამულის ცნება,
როგორ შეიძლება ქვემოთ გაირკვეს, ილიას შეგნებაში მოიცავს ენასაც და
სარწმუნოებასაც და, ამრიგად, ეს სამება, შეიძლება ითქვას, მოჩვენებითია,
თუმცა ამის გამო მას არ დაუკარგავს შთამაგონებელი ძალა: მასში
დღემდე ვხედავთ ეროვნული იდეის საფუძველთსაფუძველს. მას საუკუნო
დევიზის მნიშვნელობა მიენიჭა.
შენიშვნა 1. 22 წლის შემდეგ მან სხვა, მატერიალური რიგის `ორი ძვირფასი
განძი~, როგორც ერის ფუძემდებლური ფაქტორები, გამოყო საქართველოს
ისტორიაში: `თავდაპირველი შემოქმედი ეროვნებისა და ერის სიმდიდრისა მარტო(!)
გუთანი და მიწა ყოფილა და იქნება კიდეც. რადგანაც ისტორიას და ჩვენთა მამაპაპათა
მხნეობას და თავგანწირვას ეს ორი ძვირფასი განძი შემოურჩენია...~ (1882).
შენიშვნა 2. 1790 წლის, ფეოდალური საქართველოს უკანასკნელ ათწლეულის,
ქართლ-კახეთის სამეფოს, იმერეთის სამეფოსა და სამთავროებს (ოდიშის, გურიის)
შორის დადებულ ტრაქტატში წერია: `ვინათგან ყოველთავე ივერიელთა
მსახლობელთა სამეფოსა შინა ქართლისა, კახეთისა, ოდიშისა და გურიისათა აქვსთ
ერთმორწმუნეობა, არიან ძენი ერთისა კათოლიკე ეკლესიისაგან შობილნი და
ერთისა ენისა მქონებელნი, აქვსთ მავასხებლობითიც სიყვარული ვითარცა
სისხლით ნათესავთა...~ (პლატონ იოსელიანი, ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა). აქ
ვხედავთ, რომ ტრაქტატის ავტორებს ასევე სამი რამ მიუჩნევიათ იდენტობა-ვინაობის
საფუძვლად: სარწმუნოება, ენა, სისხლით ნათესაობა. მამული? ერთიანი მამულის,
თუ მასში `მიწა-წყალს~ ვიგულისხმებთ, არარსებობის გამო, როცა თითოეულ
სამეფოსა და სამთავროს თავ-თავისი მამული ჰქონდა, ეს ცნება-სიტყვა ტრაქტატის
ტექსტში ვერ მოხვდა. რომ მოხვედრილიყო ანუ ერთიანი მამული არსებულიყო,
ტრაქტატიც არ დაიწერებოდა. აქ აპელირება სისხლის ნათესაობაზე დამყარებულ
სიყვარულზეა. ნამდვილი, შეურყვნელი გემაინშაფტური მენტალიტეტი!
I . მამული
ამ სამების დეკლარაციიდან ოცდაათი წლის შემდეგ (1892)
რეტროსპექტულ-შემაჯამებელ არასრულად გამოქვეყნებულ ნაშრომში,
რომელსაც პირობით სათაურად მიცემული აქვს `წერილები ქართულ
ლიტერატურაზე”, თუმცა მისი თემა სცილდება ლიტერატურის სფეროს,
ილია წერს: `სამოციან წლებში ყველაზე უწინარეს გამობრწყინდა
დავიწყებული სიტყვა `მამული” მთელის თავის გულთ-მიმზიდველ და
დიდებულ მნიშვნელობითა. ვისაც-კი რაიმე ნიშან-წყალი ჰქონდა
ღმრთის მიერ მინიჭებულ მადლისა და კალამი ხელთ ეპყრა, თითქმის
ყველანი იმ გზას დაადგნენ, რომ ქართველს გულში ჩაუსახონ მამული,
რომელიც ჟამთა ვითარებამ უძრავ ქონების სახელამდეღა დააქვეითა და
დაამდაბლა. აგრე გაუპატიურებულმა სიტყვამ სამოციან წლების
მოღვაწეთა მეოხებით და ღვაწლით კვლავ დაიჭირა ჩვენში კუთვნილი
ადგილი, ვითარცა მზემ, და თავისი სხივოსანი შუქი მოჰფინა მთელს
სივრცეს ჩვენი ცხოვრებისას”.
მაგრამ სწორედ სამოციან წლებში იგი წერდა: “მრავალი წელიწადია, რაც
ჩვენ საზოგადოებას ერთი ცოცხალი აზრი, ერთი ფხიზელი გრძნობა არ
ჩავარდნია გულში. ასეთნაირად დავნამცეცდით, რომ დიდი სიტყვა
`მამულიც” დავანამცეცეთ. მამული ერთობ ჩვენ სამშობლო ქვეყანას კი არ
ნიშნავდა, არამედ თვითეულს სოფლის საკუთრებას. არ იქნება ხუთი
წელიწადი, რაც მაგ საოცარმა საყვარელმა სიტყვამ, რომლის
ხსენებაზედაც სხვა ბედნიერ ქვეყნებში უღონოსაც გული მიეცემა ხოლმე
და მტლად დაედება საყვარელს მამულს, არ იქნება ხუთი წელიწადი, რაც
მაგ სასწაულმოქმედმა სიტყვამ დაკარგული მნიშვნელობა ჩვენში ისევ
დაიბრუნა. ღმერთმა უშველოს `ცისკარს”, ეგ მისი მეოხება არის!” (1862).
თუმცა ამ სიტყვის (ცნების და მცნების) აღორძინებას, მისი
`გულთმიმზიდველი” და `დიდებული” მნიშვნელობით არსებობა
`ცისკარის” გამოჩენამდეც ფაქტია. ძნელია ახლა იმის მიკვლევა, თუ ვინ
ახსენა პირველად ეს სიტყვა ესოდენ ამაღლებული მნიშვნელობით.
რომელი იყო ის პირველი ტექსტი, რომელმაც `გამოაბრწყინა” იგი თავისი
ჩვეულებრივი, ყოფითი სფეროდან და საუკუნოვანი არსებობა შესძინა. ვინ
იყო ის ავტორი? უთუოდ პოეტი თუ, უბრალოდ, გულანთებული
მამულისშვილი, ქართული ნაციონალური რომანტიზმის (თუ რომანტიული
ნაციონალიზმის) უჩინარი წინამორბედი? ყოველ შემთხვევაში, ეს ცნება
(და მცნება) უკვე არსებობს ილიას დაბადებამდე და, თუ ილია სამოციან
წლებს მიაწერს მის `გამობრწყინებას”, იგი ამ სიტყვის არა პირველ
`ბიოლოგიურ”, არამედ ახალ სულიერ დაბადებას უნდა გულისხმობდეს.
მეტიც: თავის ყოფილ იდეურ მოწინააღმდეგეს, მამების ბანაკის
წარმომადგენელს, გრიგოლ ორბელიანს მამულის ამ საზრისისთვის
სამოციანელთა მხარის დამჭერად და, ერთგვარად, მათ წინაშე
დავალებულადაც კი თვლის: მან `თავისი ძლიერი მხარი მისცა ახალს
მიმართულებასა და მამულის სიყვარულს ღრმა კვალი დაამჩნევინა ჩვენს
გულში. სიყვარულმა მამულისამ, სამშობლოს მიწისამ, აღფრთოვანებულმა
სამოციან წლებში, სულით და გულით მიიზიდა პოეზია გრ.
ორბელიანისა...” როცა ეს სიტყვები იწერებოდა (1892), `სადღეგრძელოს”
ავტორი ცოცხალი აღარ იყო და, საკითხავია, როგორ შეხვდებოდა იგი
ძველი მოქიშპის ამგვარ განცხადებას, თუმცა კეთილგანწყობილს, მაგრამ
ერთგვარად ახირებულს. თუ შეიწყნარებდა გრ. ორბელიანი
თერგდალეულთა და `ცისკრის~ მოწაფეობას მამულის სიყვარულში?
ილიას არ შეიძლება არ სცოდნოდა გრ. ორბელიანის და ნიკოლოზ
ბარათაშვილის სამამულო ლექსები, მაგრამ მაინც მამულის იდეის
აღორძინებას სამოციან წლებს მიაწერს. ჩანს, ილიას სურს დაინახოს
თვისობრივი, სიღრმისეული განსხვავება თავის მამულსა და მამების
მამულს შორის.
გავადევნოთ თვალი, შეძლებისდაგვარად, ზერელედ მაინც მამულის
გენეალოგიას.
კლასიკური ხანა
(მამული და სამეფო)
კლასიკურ ტექსტებში (X-XI სს.) მეფის მამული და სამეფო
ერთმანეთს ფარავს, ისინი თითქმის სინონიმებია. მამული ის მთელი
ქვეყანაა, რომელიც მამა-მეფემ დაუტოვა მემკვიდრეს. ამიტომ არის ის მამეული:
`მეფე იქმნა ძე მისი გიორგი და... ეუფლა ყოველსა სამეფოსა და
მამულსა თვისსა”, “მეფე იქმნა ბაგრატ ყოველსა მამულსა და სამეფოსა
და მისსა ზედა”. ეს ადგილები მომყავს ივანე ჯავახიშვილის `ქართული
სამართლის ისტორიიდან~ (თხზ., ტ. VII, 1984, გვ. 164). ისტორიკოსის
შეხედულებით, მამული მეფის კერძო საკუთრებაა, მეფობა კი _
სახელმწიფო. მაგრამ ტექსტიდან მაინცდამაინც არ ჩანს, რომ ისინი
განსხვავებულ სფეროებს აღნიშნავენ. თავისუფლად შეგვიძლია ისინი
სინონიმებად მივიჩნიოთ, ერთი რეალობის სხვადასხვა მხარედ, რომელთაც
თავად სიტყვათა ეტიმოლოგია და ცნებათა შინაარსი გამოხატავს: მამული
ეწოდება სამეფოს, რადგან ის მამისგან ეანდერძა, ემემკვიდრა მეფეს,
ხოლო სამეფოს _ მამული, რადგან ის მეფის საბრძანებელია, სა-მეფ-ო
მამულია. ამას გვიდასტურებს ამგვარი შეხამება ამ ორი სიტყვა-ცნებისა,
რომელსაც თავად ივ. ჯავახიშვილი იმოწმებს: `მეფობაÁ მამული და
ახლადმოგებული ღუაწლითა ჩემითა...~. (ოპ. ციტ. 165). ანუ მეფე (დავით IV)
ლაპარაკობს მამისგან გადმოცემულ მეფობაზე (სამეფოზე) და თავისი
ღვაწლით მოპოვებულ მიწებზე. მეფე იღებს მემკვიდრეობით ქვეყანას,
რომელიც ერთდროულად მისი მამულიც არის და სამეფოც, რადგან ის
მეფეა. [დავით აღმაშენებლის ისტორიაში ალექსანდრე მაკედონელზე ნათქვამია,
რომ მან `პირველად მამულისა თვისისანი შეკრიბნა და მით დაიპყრნა დასავლისანი
ევროპი~, ქ.ცხ. I, 358. ცხადია, ამ მამულში მეფე ფილიპესგან ნაანდერძევი ქვეყანა _
მაკედონია იგულისხმება და არა მისი კერძო მამული]. სამომავლოდ მამულის
ასეთი გაგება აადვილებს მის გამოყენებას მთელი ქვეყნის მნიშვნელობით.
მეფე, სამეფო, მამული – სიმბოლურ ერთიანობაშია. მეფე განასახიერებს
სამეფოს და მამულს, ეს უკანასკნელნი კი მეფის, როგორც პატრონის,
პერსონას. ეს საფუძველი ადრეულ ხანაშივე რომ არ ყოფილიყო ჩაყრილი,
მოგვიანოდ ამგვარი იდენტიფიკაცია შეუძლებელი იქნებოდა. მხოლოდ
რუსეთის უკანასკნელი ხანის იმპერატორი როდი იწოდებოდა `პატრონად
ქვეყნისა~ (Хозяйн земли Русской). მაგრამ, ცხადია, მამულის ფართო
მნიშვნელობის თანადროულად არ გამოირიცხება მისი ვიწრო
მნიშვნელობაც (როგორც იყო ილიას დროს, როგორც არის დღემდე).
ასეთი კერძო მამული, ცხადია, მეფესაც ჰქონდა: მოიწია ~მარიამ
დედოფალი მამულსა ძისა თვისისა ქუეყანასა ტაოსა~. მაგრამ ტაო ხომ
არ მოიცავს მთელ ქვეყანას, ის სამეფო მამულის ნაწილია.
ეს ყველაფერი ცნობილია: სამეფო მამული იურიდიულ-პოლიტიკური
ცნებებია. `ვეფხისტყაოსანში~ ნესტან-დარეჯანიც აიგივებს მამულს
სამეფოსთან, რომელი მას, როგორც უფლისწულს, მამისგან უნდა
გადაცემოდა: `ჩემია მკვიდრი მამული, არ მივცემ არცა დრამასა~ (544,3).
კიდევ სადDშეიძლება გავეცნოთ სიტყვა-ცნება მამულს? ე.წ.
აღორძინების ხანა დუმს. საბა-სულხან ორბელიანს არ აღაფრთოვანებს ეს
სიტყვა, ეს ჩანს მისეული განმარტებიდან: ` მამული მამისეული, ვარ.
მამისეულივით~. იქ, სადაც ის მოსალოდნელი იყო ყველაზე მეტად, მისი
ხსენება არ არის: `დავითიანმა~ იცის სხვა სიტყვა მამულის ფარდად და
ისიც ვიწრო მნიშვნელობით, რასაც უთუოდ გაკიცხავდა ილია: `ქვეყნის
წაÃდენის მიზეზით ვსცხოვრობდი სხვის ქვეყანასა~. პოეტისთვის
არსებობს ორი ქვეყანა _ ერთია კახეთი, მეორე _ ქართლი; ერთი არის
მამული, მამის სამკვიდრო, მეორე _ სხვისი მამული. მათ სხვადასხვა
მეფეები და პატრონები ჰყავთ.
ისმის კითხვა: ჰქონდა თუ არა მამულს კლასიკურ ხანაში ის
ამაღლებული `გულთმიმზიდველი” მნიშვნელობა, რომელიც ილიას
დაკარგულად მიაჩნდა და მის ეპოქაში აღდგა, ანუ ემოციურ-ინტიმური
მიმართება ამ სიტყვასთან მასში ნაგულისხმევი ძვირფასი რეალობის გამო.
ამგვარი მიმართების დამადასტურებელ ცნობებს ვერ მივაკვლევთ
თავგანწირული ბრძოლების აღწერილობებით აღსავსე ჩვენს
ისტორიოგრაფიაში. იყო თუ არა მამული ისეთი რამ, რომელთანაც
შეიძლებოდა დამყარებულიყო ეკსისტენციალური მიმართება?
შეენაცვლებოდა თუ არა ამ ცნობილ ფუძემდებლურ ტაეპში სიტყვას მეფე
სიტყვა მამული: `ვინცა მოკვდეს მეფეთათვის, მათი სულნი ზეცად რბიან~?
ლაპარაკობდნენ თუ არა ბრძოლად გამზადებულნი ან ომგადახდილნი
იმავე ენით, რითაც გრიგოლ ორბელიანის `სადღეგრძელოა~
წარმოთქმული XIX ს-ს I ნახევარში?
გრიგოლ ორბელიანის მამული
`ენა, საყდარი, სარწმუნოება!..” _ წარმოთქვა ეს ტრიადა თითქოს
თავისი მომავალი მეტოქის საწინამორბედოდ, რომელმაც საყდარს მამული
შეუნაცვლა, მოხსნა რა ტავტოლოგია. მაგრამ ეს სიტყვა მამული
ორბელიანს არ დავიწყებია. მას მგზნებარე სტრიქონები უძღვნა
`სადღეგრძელოში~ და სხვაგანაც. მასთან, მის ცნობიერებაში მამული
მტკიცედ არის დამკვიდრებული. ვინ დააწყვილა პირველად ტრფობა,
საღმრთო სიყვარული, თაყვანისცემა და მსხვერპლი მამულთან? ვინ
გადახარა თავგანწირვის ისარი მეფიდან მამულისკენ? თუმცა ეს ორი
ცოცხალი კონცეპტი (მეფე და მამული) ერთმანეთს შეიძლება არც
ენაცვლებოდნენ, არამედ ერთმანეთის გვერდით იხსენიებოდნენ. ჭაბუკმა
გრიგოლ ორბელიანმა თ-დ ივანე აფხაზისგან გაიგონა 1831 წელს `ურუხის
რედუტში~: `ხედვიდენ მას (მეფე ერეკლეს, ზ.კ.) მხნეობის მაგალითად
თავადნი და აზნაურნი, რომელთაცა უყვარდათ მამული, სარწმუნოება,
მეფე...~. როგორც ვხედავთ, ადრიდანვე მოდის ტრიადა, რომლის
შემადგენლობა პირიდან პირამდე იცვლება. ივანე აფხაზი: მამულისარწმუნოება-
მეფე; გრიგოლი: ენა-საყდარი-სარწმუნოება, ბოლოს ილია:
მამული-ენა-სარწმუნოება. სიყვარული, რომელიც მამულს დაუკავშირდა,
როგორც ცოცხალ არსებას, მაინც ყოფითი, ყოველდღიური გრძნობაა, ის
ემოციურ-ფსიქოლოგიურ სფეროს ეკუთვნის, მაგრამ მამულისადმი
მიმართების თვისობრივად ახალი საფეხურია _ მსხვერპლება.
ბრძოლებში ყოველთვის იხოცებოდნენ და მათნი სულნი ზეცას რბოდნენ,
მაგრამ არასოდეს გაცნობიერებულა და ვერბალურად არ გამოთქმულა,
რომ ეს არის მამულისთვის სიცოცხლის მსხვერპლად შეწირვა.
სიყვარული საკმარისი არ არის. ვინ იყო ის პირველი, რომელმაც ამგვარი
რელიგიური გააზრება მისცა ბრძოლას ქვეყნისთვის. ყოველ შემთხვევაში,
გრიგოლ ორბელიანი 1827 წელს წერდა:
`ძმანო! აღვავსოთ ფიალა, წინაპართ მოსახსენებლად,
რომელთა მამულისათვის სისხლი შეჰსწირეს აქ მსხვერპლად,”
`ვინ გიხილოს (მამულო) დროსა საშიშს, არ დაჰსთხიოს თვისი სისხლი,
არა დაკლას თავი თვისი შენდა დახსნად, ვითა მსხვერპლი,~
1832 წელს (`იარალის~):
`დავნატრი მათ, ვინც თვისი სიცოცხლე თვისსა მამულსა შეჰსწირა
მსხვერპლად,
დავნატრი დროთა, როს აქვნდათ ტრფობა მამულისადმი გულს
აღბეჭდილად”?
ტრფობა, საღმრთო სიყვარული და მსხვერპლი, მამულისთვის ტანჯვა,
სისხლის დათხევა, _ ეს სიტყვები მამულის მიმართ ილიას დაბადებამდე
იყო თქმული.
ვახტანგ ორბელიანის მამული
ვ. ორბელიანის პოეზია მთლიანად მამულის მოტივზეა აგებული.
მამულის კერძო გამოხატულება და მისი სიმბოლო ერთი კერძო მამულია
_ დმანისი, არაფრით გამორჩეული, მწირი და უნაყოფო, უსარგებლო,
უბაღ-ვენახო... აუყვავებელი, მაგრამ აყვავების მოლოდინის ან ნატვრის
გარეშე, განსხვავებით ილიას მამულისა. მაგრამ ეს ის მამულია,
რომელშიც ძევს განზოგადების ემბრიონი:
`მაგრამ ეგ კოშკნი, ეგ ტაძარი და მამათ არე,
როსმე მაგარნი და ამაყნი, დღეს დარღვეულნი,
ჩემს მამა-პაპათ ისტორიის წმიდა რვეულნი?!~
დმანისი, როცა მას პოეტი ახლოდან ხედავს, მამულის ტრაგიკული
სიმბოლოა, მაგრამ შორიდან მამული _ `ჩვენი მამული, მშვენიერი ჩვენი
ქვეყანაა~, `ტურფა, როგორც სასძლო, ასული მშვენიერებით შეკაზმული~,
`სამოთხე-ველი~, `ედემის სწორი~... ანუ ყველაფერი წარსულშია და
შორიდან იხილვება. დღეს კი ყველაფერი გარშემო ბნელით არის მოცული
(`ნათელს მამულსა, მშვენიერსა, იცვამდა ბნელი~) და ნანგრევებად არის
ქცეული. `ნანგრევთა შორის ივერიის ძე იზრდებოდა~, და ეს ნანგრევები
იყო მისი ერთადერთი მამული და სიყვარულის საგანი: `იგინი იყვნენ მის
სამშობლო და მისი არე; ნანგრევნი შთენნი, ვით სამშობლო მას
ჰყვარებია...~ არავითარი იმედი. ყველაფერი მოგონებაა (ასეთია მისი ერთი
ლექსის სათაურიც); უიმედობის პაროქსიზმში მას სურს ყველაფერი _
აწმყოც და წარსულიც თავის ნანგრევებიანად არარაობად (ყველაფერი
ან არაფერი!) იქცეს, თვით ის დმანისიც, რომელიც `მამა-პაპათგან
ხვედრად შეხვდა~, ანუ ის, რაც მამულის შინაარსს შეადგენს:
`განქრი, დმანისო, და დაინთქე უფსკრულსა შინა,
ჩემს სატანჯავად რომ არ იდგე ჩემთ თვალთა წინა!~
რა უნდა აღმოცენებულიყო ამ უიმედობიდან, სასოწარკვეთილებიდან?
ნიკოლოზ ბარათაშვილის მამული
`მწყემსო კეთილო, შენს წმიდას სამწყსოს
შემოვავედრებ ჩემსა სამეფოს...”
ეს წარსულზეეა ნათქვამი, უახლოეს, თუმცა მიუწვდომელ
წარსულზე. უკანასკნელი მეფის, მამულის უკანასკნელი კანონიერი
პატრონის, ლოცვაში პოეტმა გენიალურად და ზუსტად ასახა კლასიკური
ხანის ტრადიცია, რომელმაც XVIII ს-ის ბოლომდე მოატანა. ერთია
სამეფო და მამული. ერეკლეს სამეფო ერთიანდება წმიდა სამწყსოში ანუ
ქრისტეს ერში. ამიტომაც ბრძოლა მამულისთვის საღვთო ომია. მაგრამ ეს
იყო. ბარათაშვილის სიტყვები უკანასკნელად ეხმიანება დინასტიურქრისტიანულ
წარმოდგენას მამულზე, რომელიც სრულყოფილად,
ფორმულის სახით გამოიხატა თამარის ანდერძში: `ქრისტე, ღმერთო
ჩემო მხოლოო, დაუსრულებელო, მეუფეო ცათა და ქვეყანისაო! შენ
შეგვედრებ სამეფოსა ამას, რომელი შენ მიერ მერწმუნა, და ერსა ამას,
პატიოსნითა სისხლითა შენითა მოსყიდულსა...~ თუ კი არსებობდა
პატრიოტიზმი (მამულიშვილობა), მისი საფუძველი იყო ლოიალობა
მეფისადმი, პატრონისადმი, არა ეთნიურად (სისხლხორცეულად) გაგებული
მამულისადმი, როგორც დაბადებისა და `ჩემიანების” ადგილისადმი,
როგორც `მერანშია” გაცხადებული, როცა მამული, სადაც მშობლები,
ნათესავები, სწორნი და მეგობარნი, და სატრფო (მათი ცრემლითა და
გლოვითურთ) და წინაპართა საფლავებია (მშობლიურობის გრძნობის
ტრადიციული განმსაზღვრელი), უპირისპირდება ყველაფერს, რაც
გამოიხატება სიტყვით ოხერი, ტიალი, კლდენი და ღრენი, ყორანი და
სვავი, ყველაფერი, `ბედის სამძღვარს” მიღმაა: ბედით მისი მამულია
განსაზღვრული; `სამძღვარს~ აქეთ განსაზღვრულობასა და
აუცილებლობაში მყოფობს მამული (სწორედ მას გაურბის მხედარი) ანუ,
სხვაგვარად თუ გამოვთქვამთ, მამულისა და უცხოობის დაპირისპირება
იგივე კულტურა-ბუნების დაპირისპირებაა (მაგრამ ეს სხვა
განზომილებაში გადაგვიყვანს). უპატრონობაში, ოხრობაში ახალი
სამშობლოს ძიება _ ეს არის მერნის მხედრის სულისკვეთება.
ბარათაშვილმა ფართოდ გადააბიჯა. მაგრამ ეს ამჟამად არ არის ჩვენი
თემა, იგი კიერკეგორის, მშობლიურის და სატრფოს (მშობლიურში
განსახიერებული სატრფოს) უარმყოფელის პრობლემას ენათესავება.
რომ დავუბრუნდეთ `ბედი ქართლისას” პროლოგის სიტყვებს
`მწყემსო კეთილო, შენს წმიდა სამწყსოს...”, რა შეგვიძლია ვთქვათ, გარდა
იმისა, რომ ისინი მხოლოდ პოეზიას, კონკრეტულად ამ უკვდავი პოემის ამ
ადგილს შერჩა როგორც ხსოვნა. პოეტის ამ კლასიკური სიტყვებით
მამული დაემშვიდობა თავის ძველ გაგებას. მამული აღარ განიცდის თავს
კეთილი მწყემსის სამწყსოს ნაწილად. აღარ შერჩა მას ონტოლოგიურობა,
მთლიანად ემოციების სფერო განეკუთვნა. ეს ბუნებრივია, რადგან
ამიერიდან (XIX ს-ს მეორე ნახევრიდან) მამული და მისი ერი ახალ
საფუძვლებზე შენდება. ამის წინათგრძნობა ჰქონდა ბარათაშვილს, უფრო
მეტად მას, ვიდრე მის უფროს თანამედროვეთ, რომლებიც დიდხანს
ძველის ტყვეობაში იყვნენ.
მისი სიტყვები _ `სადაც აქამდინ ხმლით და ძალით ფლობდა
ქართველი, მუნ სამშვიდობო მოქალაქის მართავს აწ ხელი!~ მრავლის
მთქმელია არა იმ ახალი რეალობის აღიარების გამო, რომ ქვეყანაში
მშვიდობა დამყარდა, ასე ვთქვათ, პახ როსსიცა, აღარ იღვრება ქართვლის
სისხლი, არამედ, პირველ რიგში, იმ გამოწვევით, რომელიც ესროლა
ისტორიამ ამ საუკუნეს. სიტყვა-ცნება მოქალაქეც (ფრანგ. ციტოყენ) იმ
ხანისათვის მომავლის მქონე ნეოლოგიზმი იყო [შენიშვნა: მოქალაქემოქალაქობა
ქრისტიანულ კლასიკურ ტექსტებში ღვთის სამსახურში ჩამდგარი
ადამიანის რელიგიური მოღვაწეობს გამომხატველია].
`სამშვიდობო მოქალაქემ~ მეფის ადგილი დაიჭირა და ასცდა
სამეფოს, რომელიც წარსულში დარჩა `წმიდა სამწყსოსთან~ ერთად.
წმიდა სამწყსოს შევედრებული მამული კი ამიერიდან სხვა პატრონს არის
შევედრებული. ბარათაშვილი სეკულარულ დროში ცხოვრობს, მისი
აზროვნებაც, ხედვა წარსულისა და ისტორიისა სეკულარულია. მისი
პოეზიისთვის უცხოა `ძია გრიგოლის~ რომანტიული, რელიგიურობით
შეფერილი პატრიტიზმი _ `მამულის-შვილობა~.
ფილადელფოს კიკნაძის მამული
1832 წლის შეთქმულების იდეოლოგის ნაშრომს `სიყვარული
მამულისა~ დღის სინათლე იმ ხანაში არ უხილავს, როცა მას შეეძლო
ზეგავლენა მოეხდინა ფართო საზოგადოების შეგნებაზე, თუკი პრესა
იარსებობდა. თუმცა მასში გატარებულ იდეებს ბეჭდვითი სიტყვის
გარეშეც უნდა ეტრიალა ელიტურ წრეში, რომელსაც საზოგადოებრივი
აზრის შექმნა ევალებოდა. ხელნაწერი კი ხელნაწერად ჩარჩა
მსჯავრდადებულის საქმეში, როგორც მისი დამნაშავეობის ერთ-ერთი
სამხილი. ბერმა ფილადელფოსმა ამ დაუმთავრებელ ტრაქტატში პირველმა
სცადა ის, რაც არავის უცდია _ არც ორბელიანებს, არც შემდგომ ილიას,
რომლებთანაც იგი ემოციურ სფეროს არ გასცილებია: მან განსაზღვრა
მამულის ცნება და ამ განსაზღვრებით სინთეზში მოიყვანა მამულის
კლასიკური და ის გაგება, რომელიც სამომავლოდ უნდა
დამკვიდრებულიყო. პირველ ყოვლისა, მამულის განმსაზღვრელია საერთო
ნება და საერთო მიზანი: `ერთი რომელიმე საზოგადოება, შემაერთებელი
ნებათა თვისთა ერთსა ზედა კეთილსა წადიერებასა, იწოდებისა ერთად
მამულად~. როგორც სასულიერო პირისთვის, ჯერ არსებობს უზენაესი
მამული, რომელსაც `მოუპოვებთ თავთა ჩუენთა ჭეშმარიტსა მას მამულსა
ზეციურსა და ამას ზედა უმეტეს ყოველთასა შეკრულ არს კაცი
ერთგულებად და რათა გვაქვნდეს ჩუენ სული მარადის განმზადებულ
თავდადებად მას ზედა, რათა არა მიგვიღოს ჩუენ იგი მტერმან უხილავმან
ან ხილულთა ძალთამან~. ეს იმ ქრისტიანული მენტალიტეტის ენაა,
რომელსაც ვხვდებით წმიდა მამათა მამულის განსაზღვრისას: `ესე წმიდაÁ
მამაÁ ჩუენი გიორგი ნათესავით ქართველი, ხოლო ვინაÁთგან ღმრთისმსახურებისა
საიდუმლოსა შინა ერთი მამული პატივცემულ არს, რომელ
არს სამოთხე, პირველისა მის მამისა ჩუენისა საყოფელი...~ (გიორგი
მცირე). ეს არის, როგორც ბერი ფილადელფოსი, გამოთქვამს, `ჭეშმარიტი
მამული იგი ზეციერი~, რომელიც ყოველმა ქრისტიანმა უნდა მოუპოვოს
თავის თავს. მაგრამ არსებობს `ქვეყნიერი მამული~, რომელიც მიღებულია
მემკვიდრეობად ქვეყნიერი მამისგან, და არსებობს მამული, რომელიც
მოპოვებულია უშუალო წინაპრისგან _ კერძო მამული. ამრიგად, ადამიანი
მემკვიდრეა ორი მამულისა _ ზეციერისა და ქვეყნიერისა, და ქვეყნიერიც
ორად განიყოფის. და არ არსებობს მათ შორის წინააღმდეგობა. მამულის
ცნება იწყება ზეციური მამულიდან და მთავრდება გლეხიკაცის მამულით,
რომლისადმი ერთგულებაც იმავე რჯულს ეფუძნება: `გლეხნი კაცნი
ერთისთვის გლახაკისა ქოხისა თვისისა და ორთათვის საჟენთა მიწათა
თვისათა ესოდენსა აჩუენებენ ერთგულებასა ანუ რათა განიმწარონ მათ
ყოველი თვისი სიცოცხლე ზრუნვისათვის მისისა...~ გლეხიკაცის თავისი
მამულისადმი მამოძრავებელი ეთოსი ამოძრავებს თავადსაც და,
საბოლოოდ, მეფეს (ბერი ფილადელფოს მონარქისტია), რომელიც
`ზეციურთაგან ძალთა და სიბრძნეთა შემძლებელ არს კეთილად დაცუად
საზოგადოებითისა მშვიდობისა და ბედნიერებისა ჩუენისა~. მამულის
განცდის პირველი საფეხურია საკუთარი ქოხის განცდა, როგორც
საყრდენი მამულის ერთგულებისა, რადგან `სიყვარული მამულის
უვრცელეს არს, ვიდრე სიყვარული თავისა თვისისა~, ის მოიცავს და
გულისხმობს საკუთარ თავს და კერძო მამულსაც. მაგრამ მამულისთვის
ქოხის პატრონი მსხვერპლად სწირავს თავის ქოხსაც და საკუთარ თავსაც.
თუ ჩავუკვირდებით ყოველი დონის მამულისადმი ერთგულების ეთოსი
რელიგიურია თავისი არსებით; მისი შინაარსი მსხვერპლის უანგარო
გაღებაა: `ჭეშმარიტი ერთგულება მამულისა არს მხოლოდ თვინიერ
ყოვლისა სარგებლის მოლოდებისა შეწირვად მამულისად და
საზოგადოებისადმი თვისი ყოველი სიცოცხლე~. მსხვერპლად
შეწირულობა მხოლოდ და მხოლოდ სიყვარულისთვის იმის მიმართ,
რომლის სიტყვამაც შეადგინა სიტყვა მამული. ქრისტიანობა იმ ზეციური
მამის სიყვარულია, რომელიც აფუძნებს ყოველ მამობას და, ერგო, მამულს
დედამიწაზე.
აქ ვხედავთ, რომ ბერი ფილადელფოსი მამულს მისდამი ადამიანის
დამოკიდებულებით განსაზღვრავს: მამული ისეთი რეალობაა, რაც
ადამიანისგან მსხვერპლს მოითხოვს.
და ბოლოს, მოვუსმინოთ ისევ მას: `ერთგულება მამულისა არს
სიყვარულისა მიერ მისისა მარადის ტყვე-ყოფაÁ გულისა კაცისა. რათამცა
კაცი რაცხდეს მარადის თავსა თვისსა საკმეველად, დასაწველად
ცეცხლსა ზედა სიყვარულისასა...~
თუ ვინმეს მამულიშვილთაგან ეს რელიგიური ეთოსი ამოძრავებდა
XIX ს-ში, ეს ილია ჭავჭავაძე იყო თავისი `პოეტის~ პროგრამული
სიტყვებით: `დიდის ღმერთის საკურთხევლის მისთვის ღვივის ცეცხლი
გულში...~
აუ, ბოლომდე არ იპოსტება და დანარჩენი აგერაა
http://lib.ge/body_text.php?9182ძალიან საინტერესო ტექსტი
This post has been edited by the_lizard_king on 21 Jul 2010, 01:48
მამული, ენა, სარწმუნოება, ზურაბ კიკნაძე
