საქართველომ 2008 წლის აგვისტოში წააგო ერთ-ერთი სამარცხვინო ომი (თუ ყველაზე სამარცხვინო არა) საკუთარ ისტორიაში. საქართველოს ისტორიაში ცნობილი არ არის არც ერთი შემთხვევა, ჩვენი არმია დამარცხებულიყო თავისზე 2-3-ჯერ ნაკლებ შემტევ მოწინააღმდეგესთან, მით უფრო, თუ მოწინააღმდეგეს არ ჰქონდა არავითარი თვისებრივი უპირატესობა სახმელეთო ტექნიკაში".
2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომიდან 7 წელი სრულდება. 5-დღიანი ომის შესახებ ბევრი ითქვა და დაიწერა, თუმცა ზემო აფხაზეთის (კოდორის ხეობის) მტრისთვის ჩაბარება დღემდე ამ ომის გამოცანად რჩება, მიუხედავად საზოგადოების დიდი ინტერესისა, საბედისწერო 9-12 აგვისტოს შესახებ ცნობილი თითქმის არაფერია. ქართულ-აფხაზურ და რუსულ სამხედრო წრეებზე დაყრდნობით, აგრეთვე ამ მოვლენების უშუალო მონაწილეთა მონაყოლის საფუძველზე "კვირის პალიტრამ" 2013 წელს სცადა შეძლებისდაგვარად მოეთხრო მკითხველისთვის კოდორში განვითარებული მოვლენების თაობაზე, თუმცა ბევრი რამ კვლავაც ბუნდოვანია, გადავწყვიტოთ საარქივო მასალის გამოყენებით და შეძლებისდაგვარად მოპოვებული მასალებზე დაყრდნობით შემოგთავაზოთ განახლებული სტატია ორ ნაწილად.
"საქართველომ 2008 წლის აგვისტოში წააგო ერთ-ერთი სამარცხვინო ომი (თუ ყველაზე სამარცხვინო არა) საკუთარ ისტორიაში. საქართველოს ისტორიაში ცნობილი არ არის არც ერთი შემთხვევა, ჩვენი არმია დამარცხებულიყო თავისზე 2-3-ჯერ ნაკლებ შემტევ მოწინააღმდეგესთან, მით უფრო, თუ მოწინააღმდეგეს არ ჰქონდა არავითარი თვისებრივი უპირატესობა სახმელეთო ტექნიკაში".
კახა კაციტაძე, სამხედრო ექსპერტი, 2008 წლის სექტემბერი
"ვფიქრობთ, საქართველო-რუსეთის ომი აგვისტოში დაიწყება. რუსეთის პირველი სამიზნე კოდორის ხეობა იქნება - სწრაფი შეტევა ქართული ძალების კოდორიდან გამოსაძევებლად, რომელიც რამდენიმე დღეში დამთავრდება".
კავკაზცენტრი", 2008 წლის 4 ივლისი
"ყოველთვის მაკვირვებდნენ ქართველები - 1993 წელს გულზე ხელს იბაგუნებდნენ, აფხაზეთში საკუთარი მიწისთვის ვიხოცებითო, ახლა კი კოდორში ეს მიწა არავის გახსენებია. არადა, ყოველთვის ვამბობდი, ქართველები აფხაზეთს არასოდეს გვაპატიებენ-მეთქი."
მერაბ ტუჟბა, აფხაზური გვარდიის ვეტერანი, 2008 წლის 16 აგვისტო
1993 წლის 27 სექტემბერს, სოხუმის დაცემის შემდეგ, აფხაზებმა გალის რაიონიც დაიკავეს და მდინარე ენგურთან აფხაზური დროშა აფრიალდა. პარალელურად ბრძოლები მიდიოდა მდ. კოდორის ხიდთან, სადაც ერთი მუჭა ქართული შეიარაღებული ძალების ნარჩენები ბოლო ამოსუნთქვამდე ცდილობდნენ აფხაზი და ჩრდილოკავკასიელი მოხალისეების შეჩერებას... აფხაზები კოდორში ვერ ავიდნენ. კოდორის ხეობა 15 წლის განმავლობაში რჩებოდა ქართველთა აუღებელ ბასტიონად აფხაზეთში, რაც ერთგვარად გვაიმედებდა, რომ აფხაზეთი ჯერ კიდევ არ იყო დაკარგული. მრავალმხრივ სტრატეგიული მნიშვნელობის ხეობაზე კონტროლის არქონა აფხაზურ მხარეს არ ასვენებდა და რუსეთთან ერთად ცდილობდა კოდორის ხეობის პრობლემის მოგვარებას. 2006 წლიდან, როდესაც საქართველოს ხელისუფლებამ კოდორის ხეობაში ანტიკრიმინალური ოპერაცია ჩაატარა და ხეობა "მოთარეშე-კრიმინალთაგან" გაწმინდა, ორივემ - აფხაზურ-რუსულმა და ქართულმა მხარემ სახიფათო ბლიცკრიგისთვის დაიწყეს მზადება. ქართული მხარისთვის ეს აფხაზეთის აღებას ნიშნავდა, აფხაზები კი, რუსებთან ერთად, კოდორის ხეობიდან ქართველების გამოძევებას და ხეობის ხელში ჩაგდებას გეგმავდნენ.
თავდაცვის სამინისტროს აფხაზეთის აღების რამდენიმე გეგმა ჰქონდა. როგორც სამხედროები პირად საუბრებში აცხადებენ, ეს გეგმები ძირითადად ირაკლი ოქრუაშვილის მინისტრობის დროს დამუშავდა... ერთ-ერთის კოდური სახელწოდება იყო "კლდე". როგორც აფხაზური წყაროები ირწმუნებიან, ამ გეგმის განხორციელება 2008 წლის 15 აგვისტოს უნდა დაწყებულიყო. ის ორ ეტაპად იყოფოდა. პირველ ეტაპზე
კოდორის ხეობიდან ქართველებს კომბინირებული დარტყმები უნდა განეხორციელებინათ აფხაზეთის აღმოსავლეთ ნაწილში მდგარ საბრძოლო დანაყოფებზე, აგრეთვე ენგურის საზღვრიდან ზუგდიდი-გალი-სოხუმის მაგისტრალის გასწვრივ და რუსი სამშვიდობოების პოსტებზეც, ხოლო ოჩამჩირესა და სოხუმში საზღვაო დესანტის გადმოსხმით აფხაზური შეიარაღებული ძალები საბოლოოდ უნდა განადგურებულიყო. ამის შემდეგ იწყებოდა ოპერაციის მეორე ეტაპი, რომელიც ითვალისწინებდა ქართული არმიის სწრაფ შეტევას ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებით სოხუმი-გუდაუთა-გაგრა-ფსოუს საავტომობილო მაგისტრალის გასწვრივ. მას პარალელურად გუდაუთაში ქართული საზღვაო დესანტის გადმოსხმაც უნდა მოჰყოლოდა, ამის
შემდეგ კი ქართული არმიის ნაწილები გავიდოდნენ აფხაზეთ-რუსეთის საზღვარზე - მდინარე ფსოუზე, ხოლო ქართული სპეცდანიშნულების რაზმები დაიკავებდნენ კავკასიონის უღელტეხილებს რუსეთ-საქართველოს საზღვრის აფხაზურ მონაკვეთზე, რის შედეგადაც აფხაზეთი იზოლირებული აღმოჩნდებოდა დახმარების მსურველთაგან, ბოლო ეტაპზე კი ქართველები აფხაზეთის ტერიტორიის წმენდას დაიწყებდნენ და ლტოლვილებს შინ დააბრუნებდნენ.
აფხაზები შიშობდნენ, რომ სწორედ ამისთვის იქმნებოდა კოდორში სხვადასხვა ძალოვანი სტრუქტურების 6000-კაციანი სამხედრო დაჯგუფებები (ქართული ვერსიით - იქ სულ 4000-მდე სამხედრო მოსამსახურე იყო). ქართული მხარე დიდხანს ასაიდუმლოებდა კოდორის ხეობაში სამხედრო ნაწილების ყოფნას, რადგან ამით 2002 წლის სამშვიდობო ხელშეკრულებას არღვევდა, რომლის მიხედვითაც არ ჰქონდა უფლება, ზემო აფხაზეთში საბრძოლო შენაერთები ჰყოლოდა.
როგორც სამხედრო წრეებში ადასტურებენ, 2006 წლიდან საქართველომ კოდორის ხეობაში თავდაცვის მძლავრი სარტყელი შექმნა. გაჩნდა უამრავი გამაგრებული პუნქტი, რომლებიც ბლინდაჟებისა და საცეცხლე პოზიციებისგან შედგებოდა. დანაღმული ველების წყალობით პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო ქართული თავდაცვის ზღუდის მეწინავე ნაწილთან მიახლოება 200 მეტრზეც კი. დანაღმული იყო ქვაბჩარასა და ზიმას ხიდები, ხოლო ქვაბჩარის ხიდზე გადმოკიდებული კლდე (სწორედ აქედან ადის გზა კავკასიის ქედისკენ) დანაღმული იყო 400 კგ-მდე ტროტილით. როგორც კი აფხაზური არმია ხიდზე შედგებოდა, მაშინვე აფეთქდებოდა. აფხაზური ძალების გადაადგილებას ხელს ბუნებრივი წინაღობებიც - კლდეები, მდინარეები, ხეობები შეუშლიდნენ. აქედან გამომდინარე, მოწინააღმდეგე ვერც გაიშლებოდა და ვერც ზურგში მოგვექცეოდა. გარდა ამისა, საქართველოს ხელისუფლებამ ხაიშიდან კოდორამდე გზა მოაწესრიგა. წებელდა-აჟარა-ზემო კოდორის გზის ამ მონაკვეთით ქართველებს შეეძლოთ დაუბრკოლებლივ გადაესროლათ დამხმარე ძალები თუ საბრძოლო მასალები მოწინავე პოზიციებზე - კოდორის, ჩხალთის, კლიჩის და სხვა მდინარეთა ქვით ნაგებ ხიდებზე მძიმე ტექნიკას, მათ შორის ჯავშანმანქანებს, ტანკებს უსაფრთხოდ შეეძლოთ გადასვლა.
"გაოცებული ვიყავი, როგორ მოახერხეს ქართველებმა (ალბათ საერთაშორისო მეგობრები დაეხმარნენ) აეტანათ მაღლობებზე მძიმე არტილერია და ნაღმმტყორცნები, აგრეთვე ზალპური ცეცხლის რეაქტიული დანადგარები"("გრადები")." დღემდე ვერ მივმხვდარვართ, ასეთ მაღალ მთებში ეს როგორ შეძლეს... იქიდან, როგორც ტირში, ისე შეეძლოთ 10 კმ რადიუსში დაეცხრილათ აფხაზური არმიის თავდაცვის ზღუდეები და მისი მომარაგების გზები. კოდორის ხეობა, რბილად რომ ვთქვათ, ჯავშანში იჯდა".
სერგეი არშბა, პოლკოვნიკი, აფხაზეთის თავდაცვის სამინისტროს გენერალური შტაბის სადაზვერვო სამმართველოს უფროსის მოადგილე
2008 წლის 4 თებერვალს, როდესაც პუტინმა პირადად დაათვალიერა ბოთლიხის და ზელენჩუკსკის სამთო-მსროლელი ბრიგადები, ერთ-ერთ ოფიცერს გზაზე მიუთითა - სასწრაფოდ მოაწესრიგეთ, ჩვენ საქართველოსკენ მიმავალი კიდევ ერთი გზა გვჭირდებაო. ცხადი გახდა, რომ კოდორის ხეობა რუსეთის სამიზნეც იყო...
მაისის დასაწყისში რუსეთის თავდაცვის სამინისტრომ შეკრებაზე გამოიძახა ყველა ყოფილი მფრინავი, რომლებიც ოდესმე მთიან მასივებში დაფრინავდნენ. 14 მაისიდან მათ სამხედრო საჰაერო ძალებმა ერთკვირიანი ტრენინგი ჩაუტარეს.
6 ივნისს აფხაზურმა არმიამ დახმარების სახით გუდაუთის აეროდრომზე რამდენიმე Су-25 და Су-27 მიიღო, 30 ივნისს ჩრდილო კავკასიის სამხედრო ოლქის და აფხაზურმა სამხედრო ნაწილებმა საქართველოს ახლოს, ტყეებში, 7-დღიანი მანევრები ჩაატარეს. რუსეთის მხარდაჭერით გაგულისებულმა აფხაზეთის თავდაცვის მინისტრმა მერაბ ქიშმარიამ განაცხადა:
"ჩემს შეიარაღებულ ძალებს საკმარისი იარაღი, საზენიტო ქვემეხები და ავიაცია ჰყავს, ეს არ არის 1992-93 წელი, როდესაც არც სათანადო შეიარაღება და არც საერთაშორისო მხარდაჭერა გვქონია. ქართველებს სისხლის ეშინიათ. კარგად იციან, თუ აფხაზეთს მოინდომებენ, საქმე რუსეთთან ექნებათ. მათ კი აქ არავინ მოეფერება. თუ მაინც დაიწყებენ ქართველები ომს, ქუთაისამდე ჩამოვალ"."
სააგენტო "როს ბალტი", 2008 წლის 2 ივლისი
რუსეთის აქტიურობა კოდორის ხეობის მიმართ არც ქართულ მხარეს გამოჰპარვია და საქართველოს თავდაცვის მინისტრის მოადგილემ, ბათუ ქუთელიამ, მედიით განაცხადა, რომ თუ აფხაზები ზემო აფხაზეთს შეუტევენ, ჩვენ სოხუმს დავარტყამთო.
მიუხედავად რუსეთის უკვე აშკარა მხარდაჭერისა, აფხაზები კოდორის ხეობაზე შეტევას არ ჩქარობდნენ.
"სადაზვერვო მონაცემებით და აგრეთვე კოდორის ხეობაში აგენტურული ქსელის ინფორმაციით შევიტყვეთ, რომ ქართველებმა დამატებით შექმნეს ჯვარედინი ცეცხლის და ცეცხლის ყულფების მთელი სისტემა. ანალიტიკური სამსახურის დასკვნაზე დაყრდნობის მიუხედავად, ჩვენი შეიარაღებული ძალების სამხედრო მზადყოფნისა და რუსი მეგობრების მხარდაჭერისა, ამ ეტაპზე ზემო აფხაზეთში ქართველებთან სამხედრო დაპირისპირება წარმატებული არ აღმოჩნდება".
ბესლან წვიჟბა, აფხაზეთის თავდაცვის სამინისტროს გენერალური შტაბის სადაზვერვო სამმართველოს უფროსი, 2008 წ. 8 ივლისი
აფხაზები ხელსაყრელ მომენტს ელოდნენ. ასეთი აღმოჩნდა 2008 წლის 7 აგვისტო - საქართველო იძულებული გახდა, ოსური მხარის პროვოკაციებზე ეპასუხა და სამხრეთ ოსეთში საომარი მოქმედებები წამოეწყო.
2008 წლის 8 აგვისტოს, 02.02 საათზე, აფხაზეთის თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის პრეზიდენტმა სერგეი ბაღაფშმა, განაცხადა, რომ აფხაზეთი მოძმე სამხრეთ ოსეთში 1000-მდე მოხალისეს გზავნიდა.
03.48 სთ-ზე აფხაზეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის სერგეი შამბას განცხადებით, აფხაზური არმია მდ. ენგურთან საქართველოს საზღვრისკენ დაიძრა. დილის 06 საათზე აფხაზურმა არმიამ ენგურზე გადმოისროლა საარტილერიო სისტემები, ჯავშანტექნიკა და ქვეითი სამხედრო ნაწილები.
2008 წლის 8 აგვისტოსთვის კოდორის ხეობაში იმყოფებოდა თავდაცვის სამინისტროს ბრძოლისუნარიანი მე-5 ქვეითი ბრიგადის ძირითადი შემადგენლობა სრული აღჭურვილობით, აგრეთვე 400-კაციანი შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაჯგუფება და ადგილობრივი მოსახლეობისგან შემდგარი მცირე რაზმები, სულ დაახლოებით 3500 კაცი; ქართული სამხედრო შენაერთის შეიარაღებაში იყო ზალპური ცეცხლის საარტილერიო სისტემა""გრადი","საჰაერო თავდაცვის თვითმავალი სისტემა "ბუკი", არაპირდაპირი ცეცხლის მისაბმელი ქვემეხები - ჰაუბიცები,"ხელით გადასატანი საზენიტო სარაკეტო კომპლექსები "სტრელა", "იგლა" და სხვ. (ადგილობრივების თქმით, შენაერთებს ორი ომის სამყოფი იარაღის მარაგი ჰქონდათ).
აფხაზურ არმიაში 8 აგვისტოსთვის 6 000 მეომარი იყო, საჭიროების შემთხვევაში იგეგმებოდა მოხალისეთა გამოძახებაც (ჩრდილოკავკასიელების, დონის და ყუბანის კაზაკთა რაზმების, აგრეთვე მცირე აზიისა და ახლო აღმოსავლეთის აფხაზური დიასპორის წამომადგენლების), რის შემდეგაც არმიის რიცხოვნობა 30 000-ს მიაღწევდა.
2008 წლის 8 აგვისტოს აფხაზეთის თავდაცვის სამინისტროს გენერალური შტაბის უფროსის, ანატოლი ზაიცევის ბრძანებით გადაწყდა კოდორის მიმართულებით მთავარი დარტყმისთვის გაეგზავნათ მხოლოდ 1000 ჯარისკაცი, ძირითადად მოიერიშე ჯგუფები, ვინაიდან აფხაზები შიშობდნენ, რომ კოდორისკენ მიმავალ ქვაბჩარის ხიდს და ხიდზე დაკიდებულ კლდეს ქართველები ააფეთქებდნენ. მოიერიშე რაზმებს უბრძანეს, ნებისმიერ ფასად შეენარჩუნებინათ ხიდი მთავარი ძალების მისვლამდე... ისინი ბილიკებით უნდა მოჰქცეოდნენ ქართველებს ზურგში, მარშირებით ჩასულიყვნენ ქვაბჩარამდე, გაენეიტრალებინათ დაცვა და ხიდი გაენაღმათ.
ბრძოლა კოდორისთვის დაიწყო...
"ყოველთვის მაკვირვებდნენ ქართველები - 1993 წელს გულზე ხელს იბაგუნებდნენ, აფხაზეთში საკუთარი მიწისთვის ვიხოცებითო, ახლა კი კოდორში ეს მიწა არავის გახსენებია. არადა, ყოველთვის ვამბობდი, ქართველები აფხაზეთს არასოდეს გვაპატიებენ-მეთქი."
მერაბ ტუჟბა, აფხაზური გვარდიის ვეტერანი, 2008 წლის 16 აგვისტო
"ამ მომენტისთვის საქართველოს შეიარაღებული ძალების რაოდენობა სამხრეთ ოსეთის მიმართულებით შეადგენდა 15.000 ჯარისკაცს, 5.000 შინაგან საქმეთა სამინისტროს მოსამსახურეს და 30.000 რეზერვისტს, კოდორის ხეობაში იდგა სრულად აღჭურვილი მე-5 ბრიგადის ძირითAადი შემადგენლობა და შსს-ს 500-კაციანი ქვედანაყოფი".
გია ყარყარაშვილი
გაგრძელება, დასაწყისი იხილეთ: კოდორის საბედისწერო აგვისტო (ნაწილი პირველი)
2008 წლის 9 აგვისტოს, დილით, სოხუმის აკვატორიაში რუსეთის შავი ზღვის ფლოტის ფლაგმანი გემი გამოჩნდა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ რუსეთმა აფხაზეთში მეორე ფრონტი გახსნა...
9 აგვისტოს, 07 საათზე, ზემო ლათასა და ლათაში აფხაზურმა ნაწილებმა დაიწყეს თავმოყრა. მათი მიზანი იყო საჭიროების შემთხვევაში შეეჩერებინათ ქართული შენაერთების სვლა გალისა და ტყვარჩელის მიმართულებით. ლათაში იმყოფებოდა აფხაზეთის ვიცე-პრემიერი რაულ ხაჯიმბაც. 14.30 საათზე კოდორის ხეობაში აფხაზურმა მძიმე არტილერიამ დაიწყო ქვაბჩარაში, ჩხალთაში, ბუძგურსა და ქვემო აჟარაში მდგარი ქართული სამხედრო შენაერთების საცეცხლე წერტილების მასირებული დაბომბვა.
10 აგვისტოს, დილით, თვითაღიარებული აფხაზეთის თავდაცვის მინისტრის, მერაბ ქიშმარიას სამეთაურო პუნქტი განთავსდა წებელდაში. სიტუაციაში გასარკვევად, ქვაბჩარაში დაზვერვაზე 15-კაციანი ჯგუფი გაიგზავნა მოწინააღმდეგის ადგილსამყოფლის დასადგენად. მდინარე ქვაბჩარასთან ისინი ქართველებს გადააწყდნენ. შეტაკება 1 საათს გაგრძელდა. დაიღუპა 4 და დაიჭრა რამდენიმე ქართველი ჯარისკაცი, დაჭრილები ჰყავდა აფხაზებსაც...
"როდესაც კოდორის დაბომბვა დაიწყო, ერთხანს გაუკვეველი სიტუაცია შეიქმნა, მაგრამ ადგილობრივები მოდიოდნენ, გვამხნევებდნენ, თავი ყოჩაღად ეჭირათ და საბრძოლოდ შემართულები იყვნენ. ეს განწყობა ჩვენც გადმოგვედო. 2006 წლის ამბების (ხელისუფლებამ ხეობაში ანტიკრიმინალური ოპერაცია ჩაატარა. - ავტ.) შემდეგ მოსახლეობა მუდმივად ეჭვის თვალით გვიყურებდა და ერთგვარად მტრად მივაჩნდით. დიდხანს ვარწმუნებდით, რომ ჩვენ არ გვაინტერესებდა, ვის მოჰყავდა "პლანი" ეზოში, ჩვენი მთავარი მიზანი ხეობის გამაგრება და თუ ღმერთი ინებებდა, სოხუმის დაბრუნება იყო.
როგორც იქნა, შეგვეჩვივნენ. როდესაც დაბომბვა დაიწყო, გავერთიანდით, ხეობის დატოვებაზე არც ვფიქრობდით. ავად მენიშნა, როდესაც შევიტყვეთ, რომ აფხაზეთის მთავრობამ ხეობა დატოვა და თბილისში გაიქცა. აფხაზეთის მთავრობის თავმჯდომარე მალხაზ აქიშბაია იმ დროს ზუგდიდში იყო და ხეობაში ასვლას ვერ ახერხებდა. არავინ აიძულებდა მჟავიას, ჟიული შარტავა გამხდარიყო, მაგრამ ფაქტია, რომ ამის შემდეგ აირია მონასტერი. ჯარისკაცები მობილურიდან ათასგვარ ჭორს იგებდნენ, - მეორე და მეოთხე ბრიგადები გაწყდაო, რუსებმა გორი დატოვეს და თბილისისკენ მიდიანო...შენაერთებში პანიკა დაიწყო. ყველა მეთაურს რატომღაც დედა მოენატრა და ხეობის დაცვის თავი ვიღას ექნებოდა?! სიმაღლეებზე ჩვენი ბიჭები რაციით გვატყობინებდნენ, - გვბომბავენ, მაგრამ მაინც მაგრად ვდგავართ, თქვენთან რა ხდებაო. რა უნდა მეთქვა, ვატყუებდი, - სიმშვიდეა და ყველა ადგილზე ვართ-მეთქი. მერე, 11 აგვისტოს, თქვეს, - ხეობა უნდა დავტოვოთო. რის საფუძველზე ან ვინ გასცა ბრძანება, არ ვიცით"...
ვახტანგი, კოდორში შსს-ს დანაყოფის ერთ-ერთი ჯგუფის უფროსი
"თავდაცვის სამინისტროს ერთ-ერთ ნაწილში ვმსახურობდი. გვითხრეს, რომ სამი ათასამდე ჯარისკაცი და ამდენივე შსს-ს თანამშრომელს კოდორის ხეობის დაცვაზე უნდა გვეზრუნა. ასმეთაურმა გვითხრა, რომ უპირატესობა ჩვენ მხარეს იყო, რადგან მოწინააღმდეგემ კოდორის ხეობის რელიეფი ცუდად იცოდა. მაგრამ არაფერი უთქვამთ რუსეთის ავიამოიერიშეებზე. რადგან ჯარისკაცს კითხვის დასმის უფლება არა აქვს, ჩვენც არაფერი გვიკითხავს. თუმცა, როდესაც მანქანიდან ჩამოგვსხეს, ყველა "მამაო ჩვენოს" კითხულობდა გულში... იქ გამთენიისას ჩავედით. არ მახსოვს, რომელ სოფელში ვიყავით, რადგან ტყე-ტყე ვიარეთ და წარწერები არ შემიმჩნევია. სულ რაღაც საათნახევარში ჯერ ავის მომასწავლებელი ზუზუნი, შემდეგ კი გამაყრუებელი ხმა გაისმა. "აჟარას დააყარეს!" დაბომბვის ხმა გამეორდა. შემდეგ კიდევ... რამდენიმე მეტრის იქით სამანქანო გზა იყო. "ცენტრთან ახლოს ვართ", - თქვა ვიღაცამ. მანქანების ხმა და სამხედროების გადაძახილი ისმოდა. დაბომბვის ხმა ახლა უფრო ახლოდან მოგვესმა. უკვე ხალხით დატვირთული სამხედრო და ჩვეულებრივი მანქანებიც შევნიშნეთ. ზუგდიდისკენ მიდიოდნენ. ყველა თანაგრძნობით გვიყურებდა. ვაიმე, შვილებო, ამ კაციჭამიებს თქვენ რაღა უნდა უქნათო, _ მოგვაძახა ერთმა ქალმა და დაგვლოცა... თან მეშინოდა და თან არა. უფრო გაბრუებული ვიყავი, ვიდრე შეშინებული. ოღონდ არ დაგვბომბონ და ხელ-ფეხის დაკარგვას გადავურჩე, სიკვდილი არ მენანება-მეთქი, ვფიქრობდი. მერე გავარკვიე, რომ დასახიჩრების სხვებსაც სიკვდილზე მეტად ეშინოდათ. ამ დროს ჩვენს ასმეთაურს დაურეკეს. ძალიან გაბრაზებული ლაპარაკობდა ხელმძღვანელობაზე, ოღონდ "ზედა ხელმძღვანელობაზე", რას ვაკონტროლებთ, ხომ არ გადაირივნენ, ლამის სასიკვდილოდ მიმყავს ბიჭებიო. ამ დროს გავრცელდა ინფორმაცია, რომ რუსული არმია ზუგდიდზე აპირებდა იერიშის მიტანას. ამ შემთხვევაში ჩვენ ალყაში ვხვდებოდით. ხმა დადიოდა ქვაფჩარის ტყეებიდან რუსებისა და აფხაზების სამხედრო ნაწილების გადმოსვლის შესახებაც".
ქართველი ჯარისკაცი, გიორგი. სამხედრო-ანალიტიკური ჟურნალი "არსენალი" (ივნისი, 2013 წელი)
11 აგვისტოს, მთელი დღე აფხაზური მხარე ბლიცკრიგისთვის ემზადებოდა, შეიარაღებული ნაწილები იკავებდნენ საწყის პოზიციებს ზემო ლათის, ქვაბჩარის, ომარიშარას, აგრეთვე უღელტეხილების კალმრი-სუკის, ხიდა-სამხრეთ პრიუტის მიდამოებში. უკვე ცნობილი იყო, რომ კოდორის მიმართულებით სამხედრო ოპერაცია 12 აგვისტოს 5 საათზე უნდა დაწყებულიყო.
11 აგვისტოს ხეობაში შსს-ს დანაყოფის მეთაურმა, პოლკოვნიკმა იოსებ ქარჩაიძემ, ხელმძღვანელობასთან ზეპირი შეთანხმების თანახმად, გამოაცხადა, მოსახლეობის ევაკუაცია იგეგმებაო.
"მაშინ ვიფიქრეთ, ქალებსა და ბავშვებზე იყო საუბარი. გაგვიხარდა - თუ ჩვენები სამშვიდობოს იქნებოდნენ, ხეობის დაცვის გარდა, სხვა საფიქრალი აღარ გვექნებოდა. ოჯახი მოვამზადე და მერე რამდენიმე მეგობართან ერთად, ჯარის უფროსთან მივედი და იარაღი ვთხოვე. ერთი შემომხედა და ირონიულად მითხრა, - იარაღი რომ მოგცეთ, შენ და შენი მეგობრები ჩემ თვალწინ დახოცავთ ერთმანეთსო და დაამატა, - ოჯახებს თან გაჰყვებითო. გავცეცხლდი... იმ საღამოსვე გავიგე, რომ ჩვენმა თანასოფლელებმა, რომლებიც იქ მსახურობდნენ, ხეობაში დარჩენა მოითხოვეს. მათ დაემუქრნენ, ბრძანების შეუსრულებლობის გამო სამხედრო ტრიბუნალი არ აგცდებათო. როდესაც სიტუაცია მოსახლეობასა და სამხედროებს შორის ძალიან დაიძაბა, გვითხრეს, წაიყვანეთ ცოლ-შვილი ჭუბერში, - რა იცით, გზაში რა ხდება და შემდეგ მობრუნდით. მანამდე ჩვენ ვიზრუნებთ ხეობაზეო. როდესაც დავიძარით, გზაში დავინახე - ჩვენზე წინ ჯარი მიდიოდა. მიდიოდა ტყვიის გაუსროლლად. მაშინ მივხვდი, რა ჭირიც გვჭირდა"...
მურმანი, აჟარიდან
როდესაც ცნობილი გახდა, რომ ქართული შენაერთები მოსახლეობასთან ერთად ხეობას ტოვებდნენ, აფხაზურმა მხარემ ბრძანება გასცა, გადაესხათ სამხედრო დესანტი და მოიერიშე ჯგუფები კონკრეტული მიმართულებით."
"როცა მითხრეს, ქართველები უკან იხევენო, არ დავიჯერე, ვიფიქრე, გადაადგილების რაიმე ტაქტიკურ ხერხს იყენებენ-მეთქი, ამიტომ სრული მზადყოფნა და სამხედრო ოპერაციის დაწყება გამოვაცხადე - არ ვიცოდი, ქართველებს გულში რა ედოთ. პარალელურად ტყვარჩელის სარეზერვო პოლკის მობილიზაციაც დავიწყეთ".
ანატოლი ზაიცევი
12 აგვისტოს, 10 საათზე, საარტილერიო მომზადების შემდეგ კოდორის ხეობაზე გადამწყვეტი შეტევა დაიწყო.
"დაახლოებით 10.30 საათზე ჩავსხედით Ми-8-ში. ჩვენს ჯგუფში 15 კაცი იყო (სულ 87 კაცი მონაწილეობდა დესანტში) - 2 გამნაღმველი, 2 მეტყვიამფრქვევე, 1 ნაღმმტყორცნელი; გარდა ამისა, ყველას გვქონდა ერთჯერადი ყუმბარმტყორცნი "მუხა". ჩხალთასთან 3 წუთში მივფრინდით. იქ შემოგვიერთდა მოიერიშე ჯგუფი. სულ 25 კაცი. სამი საათის განმავლობაში გულმოდგინედ დავათვალიერეთ სოფელი და მიმდებარე ტერიტორია. გავნაღმეთ ხიდი. ამის შემდეგ დავიძარით აჟარისკენ, რომელიც ჩხალთიდან 7 კმ-შია. ყოველი ფეხის ნაბიჯზე გვხვდებოდა დაყრილი იარაღი, მათ შორის ავტომატები ბუშმასტერები"(სავარაუდოდ, M-4), ახალი ავტომობილები - კამაზები, ტრაქტორ-გრაიდერები, ფრანგული სამედიცინო მანქანები"("რენო"),"თოვლში მავალი კვადროციკლები, აგრეთვე ნატოს სტანდარტების ფორმები, რომლებსაც ინგლისურად ქართველი ჯარისკაცების გვარები ეწერა, ეყარა დოკუმენტები, საბრძოლო რუკები, რომელთა წაღება გაქცევის დროს დაავიწყდათ.
6 საათზე უკვე აჟარაში ვიყავით. სიჩუმე იყო. უცებ მოძღვარი გამოვიდა, გზაზე გადაგვიდგა, ხელები გაშალა და დაიგუგუნა, - სოფელს ნუ გადაწვავთო. კიდევ კარგი, ბერი მაინც ჰყავთ ვაჟკაცი ქართველებს-მეთქი, - გავიფიქრე უნებურად. ეკლესიის მახლობლად, ერთ სახლში ქართველების იარაღის საწყობი აღმოვაჩინეთ. ასაფეთქებელი პატრუქიც დავინახეთ. ეტყობა, თავიდან აფეთქებას აპირებდნენ... ვნახეთ ახალთახალი სამხედრო-საველე ჰოსპიტალი, მედიკამენტები, ქართული დროშებიც ვნახეთ - ძირს ეყარა. ვიღაცამ თქვა, - ესენი მაინც წაეღოთო. აჟარის თავზე საღამოს აფხაზური დროშა აფრიალდა... მერე გენწვიშისკენ ავიღეთ გეზი. ნაალაფარი მანქანებით ავედით და ნაალაფარივე იარაღით თავს ვიწონებდით. თან გვიკვირდა, - ამხელა შეიარაღების პატრონები როგორ გაიქცნენო.
ერთ საღამოს, კოდორის ხეობა - 864 კვადრატული კილომეტრი - თავისუფალი იყო ქართველებისგან".
ნოდარ ავიძბა, აფხაზი მოხალისე
როდესაც კოდორის ხეობიდან მე- 5 ბრიგადის ნაწილები, მოსახლეობასთან ერთად, სოფელ ჭუბერში ჩამოვიდა, ადგილობრივებმა ჯერ კიდევ არ იცოდნენ, რომ კოდორის ხეობა დაკარგული იყო, ამიტომ სოფელში ხეობაში ასასვლელად მოხალისეებმა შეგროვება დაიწყეს... სოფლის ფეხბურთის მოედანზე იდგა თავდაცვის სამინისტროს შვეულმფრენიც, რომელიც კოდორზე პატრულირების დროს რუსული ავიაციის სამიზნე გახდა და მხოლოდ პილოტის სიმამაცის გამო გადაურჩა ჩამოგდებას. ჯერ კიდევ კოდორიდან გზაში იმყოფებოდნენ შსს და თვდაცვის სამინიტროს ნაწილები, როდესაც ცნობილი გახდა, რომ რუსულმა შენაერთებმა გაიარეს ჯვარ -ზენის მონაკვეთ და სოფელ ხაიშისკენ დაიძრნენ, ეჭვს აღარ იწვევდა რომ მოწინააღმდეგეს კოდორიდან მომავალი ქართული ნაწილების ბლოკირება სურდა... ამასობაში სიტუაცია დაიძაბა ჭუბერშიც. ადგილობრივები სამხედროებს მაშინ დაუპირისპირდნენ, როდესაც ხეობაში მყოფმა უკანსკნელმა ჯარისკაცებმა სოფელში ჩამოაღწიეს და აფხაზების მიერ ხეობის დაკავების ამბავი ჩამოიტანეს.. მოხალისეები შსს-ს წარმომადგენლებს ხეობაში აშვებას და იმ იარაღისა და ტექნიკის გამოყენებას სთხოვდნენ, რომელიც ქართულმა სამხედრო შენაერთებმა გზაში დატოვეს, თუმცა კოდორის გზა მათთვის აღარ გახსნილა...
სამხედრო ხელმძღვანელობა, რომელიც ჯერ კიდევ გონზე ვერ მოსულიყო მომხდარისგან ახალი თავსატეხის წინაშე აღმოჩნდა, - არავინ იცოდა რა მიმართულებით უნდა გადააგილებულიყვნენ სამხედრო ნაწილები, ერთი კი ცხადი იყო, რომ ზუგდიდის მიმართულებით გადადგილება შეუძლებელი იყო, რადგან ამ შემთხვევაში მოწინააღმდეგესთან დაპირისპირება გარდაუვალი იქნებოდა, ამიტომ მიღებული იქნა გადაწყვეტილება სამხედრო კოლონა მესტიის მიმართულებით დაძრულიყო... ქართულმა ჯარმა, რომ იტყვიან, სულზე გაასწრო რუსულ ტანკებს, როდესაც მესტიისკენ მიმავალმა ბოლო სამხედრო მანქანამ ხაიშის ხიდს აუარა, სოფელში რუსული მძიმე ტექნიკა გამოჩნდა და ხაიშის ხიდთან რუსული დროშა აფრიალდა...
ამის შემდეგ იმედი იმისა, რომ ქართული ჯარი კვლავ შეძლებდა კოდორში დაბრუნებას საპნის ბუშტივით გაქრა...
კოდორის ხეობა დაკარგული იყო...
უბრძოლველად ჩააბარეს აუღებელი ადგილი?
http://www.kvirispalitra.ge/versia/26049-k...li-pirveli.htmlhttp://www.kvirispalitra.ge/versia/26129-r...sili-meore.html 
კოდორის საბედისწერო აგვისტო
