ყარაბაღი რომ სომხეთის ისტორიული მიწაა ამის დამადასტურებელი უამრავი წყაროა. მათ შორის ერთერთია სომხური ისტორიული ძეგლები ეკლესიები/მონასტრები ყარაბაღში .
სახელწოდება მთიანი ყარაბაღი საბჭოთა ტერმინია სინამდვილეში '' მთიანი ყარაბაღი'' არასწორი სახელწოდებაა ის უნდა მოვიხსენიოთ მხოლოდ ყარაბაღად.
ყარაბაღი მარტო ის ტერიტორია არაა რაც საბჭოთა დროს ჰქონდა ავტონომიას ისტორიული ყარაბაღი გაცილებით დიდია.
ყარაბაღში 10 ზე მეტი სომხური ეკლესია ზოგი მე 5 საუკუნეში აგებული ზოგი შუა საუკუუნეებში მაშინ როცა აქ აზერების დუხი არ იყო და სადღაც ალთაიში ცხოვრობდნენ მაგათი წინარები.
საბჭოთა წყობილების დამყარების შემდეგ სომხეთს ისტორიული მიწები ჩამოაჭრეს და დაურიგეს მეზობლებს აზერბაიჯანლებს და თურქებს. რუსები ყოველთვის ტრაკს ულოკავდნენ თურქ-აზერებს. ქართველი და სომხები ხალხები საბჭოთა იმპერიისგან დავიჩაგრეთ ჩვენი მიწები ურიგეს ამ ვიღაც მოთრეულ თურქულ ტომებს.
ამ რუკაზეა სომხური ისტორიული ტაძრები ყარაბაღში და მის გარეთ.
ამარასის მონასტერი (სომხ. Ամարաս վանք) — სომხური მონასტერი, რომელიც მდებარეობს მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, სოფელ სოსის მახლობლად, მართუნი პროვინციაში (აზერბაიჯანის მიერ დე იურედ აღიარებული ხოჯავენდის რაიონი) მდებარეობს. ამარასის მონასტერი შუა საუკუნეებში სომხეთის მოწინავე რელიგიური და საგანმანათლებლო ცენტრი იყო.[1][2]
შუა საუკუნეების ჟამთააღმწერლების, ფავსტოს ბუზანდისა და მოვსეს კალანკატვაცის აზრით, ამარასის მონასტერი IV საუკუნის დასაწყისში წმინდა გრიგოლ განმანათლებელმა ააგო.[3][4] ამარასის მონასტერში დაკრძალეს წმ. გრიგოლ განმანათლებლის შვილიშვილი წმ. გრიგორისი (გ. 338 წელს). სამარხი დღემდე შემორჩენილია წმ. გრიგორისის XIX საუკუნის აფისიდის ქვეშ.V საუკუნეის დასაწყისში სომხური ანბანის გამომგონებელმა, მესროპ მაშტოცმა ამარასის მონასტერში დამწერლობის შემსწავლელი პირველი სკოლა დააარსა.[5][6]
XIII საუკუნეში ამარასის მონასტერი მონღოლებმა გაძარცვეს, 1387 წელს კი თემურ-ლენგის შემოჭრის დროს გაანადგურეს. ტაძარი კიდევ ერთხელ XVI საუკუნეში გაანადგურეს. ტაძარი XVII საუკუნის მეორე მეოთხედში განაახლეს, როდესაც ტაძრის დამცავი კედლებიც ააშენეს. მოგვიანებით ამარასის მონასტერი გააუქმეს და XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ტაძარი რუსეთის იმპერიის ჯარის სასაზღვრო ციხესიმაგრედ აქციეს.
1848 წელს სომხეთის სამოციქულო ეკლესიამ ტაძარი დაიბრუნა. სამხედრო ოკუპაციის დროს ტაძრის ნაწილი დაეზიანებინათ, რის გამოც ძველი ტაძრის ადგილას ახლის აგება გახდა საჭირო. ახალი ტაძარი წმ. გრიგორისის სახელზე 1858 წელს ააშენეს. მშენებლობის ხარჯები ქალაქ შუშაში მცხოვრებმა სომხებმა გაიღეს. სამნავიანი ბაზილიკა თეთრი ქვისგანაა აშენებული და დღემდე ფუნქციონირებს.
საბჭოთა კავშირის ხანაში მონასტერი გაუქმებული იყო.
გტჭავანკი. XIII საუკუნის მონასტერი მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ჰადრუთის მხარეში. ის მდებარეობს მთის ტოჰასარის (ან ჩგნავორის) ჩრდილო-აღმოსავლეთ კალთაზე.
ისტორია
ისტორიული წყაროები მოწმობენ, რომ გტჭავანკი უძველესი დროიდან არტაზეთის ერთ-ერთი ცენტრია. როგორც ეპარქიის ცენტრი, მონასტერი არანშაჰიკების პატრონაჟში იყო, შემდეგ, მე -8 საუკუნიდან, იმავე გვარის დიზაკის ფილიალი. მეზობელი ქტიშის ციხე მე -9 საუკუნეში იყო ესაი აბუ მუზას რეზიდენცია. X საუკუნეში ციხე იქცა აქ დაარსებული დიზაკის სამეფოს ცენტრად.
XIII საუკუნის შუა ხანებში გტჩავანკი გაფართოვდა და დიზაკის მელიქების დროს, განსაკუთრებით მელიქის ავანის, ანუ ეგანის დროს, იგი ერთ-ერთი ცნობილი სამონასტრო კომპლექსი გახდა მთელს სომხეთში.
სხვა ასეთივე ძეგლებია
ასე რომ ეს ტერიტორია არანაირად არაა აზერბაიჯანის
ვერც ერთი აზერბაიჯანელი მეცნიერ ვერ მოიტანს ისტორიულ წყაროს ამ ისტორიული ძეგლების ტუნდაც მინიმუმ ალბანეთის კუთვნილებაზე.
· 
ყარაბაღი სომხეთის ისტორიული მიწაა
